Hajii Adam Saaddoo

Hajii Adam Saaddoo(1887?-1983 ALH) qabsaawaa mirga Oromoo yoo ta'u miseensa Waldaa Walgargaarsaa Maccaa fi Tuulamaa ture. Hajii Adam Saaddoo Waldaa Maccaafi Tuulamaa fi Oromoota Baalee fi Arsii gidduutti riqicha ture. Jecha "kan harkatti qabadhee dhufe garatti deeffadheera. Kanaa achi waan feetan godhuu dandeettan” jechuudhan hiccitii ittiin qabataniin uummata biratti beekkamu.

Seenaa Duubaa

Hajii Adam Saaddoo abbaa isaa Saaddoo Sheekoo fi haadha isaa Halkee Waaqoo irraa bara 1887tti Godina Baalee aanaa Gobbaa keessatti dhalatan. Gaafa guddatee umuriinsaa barnootaf ga'u sheekota naanno sanii biratti barnoota amantii Islaamummaa barate.

Hajii Adam Saaddoo bara Xaaliyaanin Itoophiyaa qabatte mormaa turan. Bilisummaa hirruu hin fudhannu yaada jedhuun yeroo Hayilasillaaseen Ingilaanditti bade Xaaliyaan biyya qabatte Xaaliyaanotaaf harka hin kennine. Gabrummaan sanuma jechuudhaan namoota muratoo yaada isaanii qaban gurmeessuudhaan hidhachiisanii sochiirra ture. Sababa kanaanis qabamee hidhame. Qaroo fi maleessa ta’uu Hajichaa kan hubatte Xaaliyaanin, yeroo gabaabduu qofa hidhanii gadhiisan. Kun yaalii ummataan qabachuuf godhan ta’ullee hin milkoofnef. Yaadni Hajii Adam xurree sochii ummata isaaniitiin walitti isaan baaftu tamuu fayyadamanii murna kaayyoo bilisummaa qabu tokko gurmeessuudhaan hidhachiisanii sochoosuu irratti fuulleffata. Kanaanis adeemsa yeroo keessatti diddaa gabrummaa kamuu irratti kan ummanni bakka bakkatti hidhatee deemsisu walitti qindeessanii gara tokkotti luuccessuu keessatti gaheen isaanii olaanaa ture. Haga gabroomfataan xaaliyaanii gadlakkisee ba'utti meeshaa waraanaa guddaa dhoksanii kaa'uudhaan qabsoo diddaa gabrummaa itti aanuuf haala mijeessaa turan. Garuu, lukkeewwan iccitii kana beekan hojjattoota nageenyaa H/Sillaaseetti waan eeraniif kan yaade hafee ammas mana hidhaa seene.

Namoota bebbeekamoo ummata biratti dhageettii qabanitti fayyadamuudhaan uummata bituuf yaaluun amaluma gabroomfataati. Hajii Aadamiin hidhuun ykn ajjeesuun faayidaa akka hin qabne qofa odoo hin taane gadoo fi jibbaa biraa akka dhalu kan hubatan anga'oonni Hayilasillaasee, Hajii Adam mana hidhaatii baasanii ofitti qabuu filatan. Haala kanaan aangoo giraazmaachummaa fi uffata aangoo kana ibsu kennuufiif sirni badhaasaa tokko qopheessan. Haasaa qophii kanarratti godheeniis muudama giraazmaachumma kana akka hin barbaannee ifatti dubbachuun fudhachuu dide.

Yeroo Waldaan Maccaa fi Tuulamaa gootoa akka Koloneel Alamuu Qixxeessaa, Hayilamaaram Gammadaa, Mokonnin Wosanuu, Jeneraal Taaddasaa Birruu, Dhibbaalaa Maammoo Mazammir fi kanneen birron bu’ureeffamee sochii jalqabe, Hajii Adam Baaletti bu’ureessaa fi bakka bu’aa waldichaa turan. Dabalataanis, yeroon yeroo sochiin Fincila Baalee kan Jeneraal Waaqoo Guutuutiin durfamu haala haarawaan oo'aa jiru ture. Hajii Adam Saaddoo baruma uummanni Oromoo quba wal qabeenyaan halagaa irratti tokko ta’ee qabsaawu hawwaa waan tureef yeroon isaan yaadaa turan kun mul'achutti guddaa gammade.

Bu’ureeffamuu Waldaa Maccaa fi Tuulamaa hundeeffame kana sochii diddaa gabrummaa ummata Baaleetiin wal simachiisuuf ammoo sochiin ummanni Baalee bakka bakkatti godhu gara sochii kaayyo-qabeessa ummata Oromoo guutuu tokkotti jijjiiruuf tattaafachuun hujii isaanii ta’e. Kanarrattis hojjatanii sochiin qabsoo Waldaa Maccaa fi Tuulamaa fi sochii Fincila Baalee wal simachuun karaan mijaawe. Haaluma kanaan waldichi haga humnaa fi haalli yeroo dandeessiseen kutaalee Oromiyaa heddutti dameen isaa akka bu’ureeffamu caasaa eega diriirfateen booda kora tokko Finfinnetti waame. Haata’uu malee, yeroon sun yeroo mootummaan Hayilasillaasee ijaaramuu waldaa kanaa mormuudhaan waldicha sababa itti uumee jigsuuf socho’aa ture ture. Yeroo hamaa kanatti Hajii Adam uummata Baalee bakka bu'uun xalayaa ummata Baalee irraa keessattuu Jeneraal Taaddasaa Birruutiif barreeffamte qabatanii Finfinnee dhufan.

Gaafa Hajiin Finfinnee dhufu kana, humni waraanaa mootummaa miseensota Waldaa Maccaa fi Tuulamaa hidhuuf Finfinneetti sochii gochaa oole. Humni waraanaa Jeneraal Taaddasaa Birruu qabee hidhuuf mana isaatti marsee ture. Jeneraal Taaddasaan harka kennachuu didee cabsee ba'e. Manni Jeneraal Taaddasaas waraanan qabame. Hajii Adam kana quba hin qaban ture. Jeneraal Taaddasaa arganii dhimma dhufaniif irratti mari’achuuf bilbila gara mana mana Jeneraal Taaddasaatti bilbile. Kan jalaa kaase garuu Taaddasaa odoo hin taane ajajaa waraana mootummaa ture. Ajajaan waraanaa kunis akka Taaddasaatti erga Hajii dubbisee booda, nama isa fudhu akka erguuf itti hime. Loltuun isa fuudhuf ergame wajjin erga wal arganii konkolaata isaatin karaa jalqaban. Loltuun kun Hajii Adam fuudhe gara mana Taaddasaatti odoo hin taane gara buufata poolisiitti geesse.

Hajiin dubbiin amma galteef. Hiccitii qabatanii dhufan balleessuf jecha, mana fincaanii dhaquu akka fedhu waraanaa qawwee baatee isa marsetti hime. Hajiin akkuma marfametti mana fincaanii seeneen xalayaa ergaa uummata Baalee cicciree mana fincaaniitti gatuu yaade. Garuu deebisanii baasuu danda'u jedhee shakke. Malli ergaan sun diina harka akka hin seenne godhaniin garatti deeffachuu qofa akka ta’etti murteessee xalayaa san cicciree alanfate. Xalayaa san alalchee erga liqimseen booda mana fincaaniitii bahe.

Akkuma mana fincaaniitii baheen marfamee biiroo ajajichaa geeffame. Ajajaan, yeroo xalayaa qabate akka itti kennu gaafatu, Hajiin "Waan garaa nu baate garaatti nu deebite. Kana booda waan feete godhuu dandeetta" jechuun dubbate. Miseensota Baale qabmana kan biraa waliin hidhaan waggoota 25 fi qabeenyi hidhamtoota hundi mootummaan akka dhaallamu irratti murtaa'e. Warri Hajillee ta’ee ummanni Baalee galmeen murtii isaanii gara Finfinneetti akka deebi’u iyyachuu isaaniitiin Finfinneetti deebi'e. Hajiin mataan isaanii dhaddacha “Nugusa nagasti” jedhamutti dhihaatanii mormatanii irra aanuun murtii manni murtii olaanaa isaan irratti dabarse san jijjiirsisuu danda'an.

Wabii

1. Seenaa Haaj Aadam Saaddoo Eenyu Turan????, dhihootti kan baname: Adoolessa 23, 2017
2. Sagalee QEERROO Bilisummaa (SQ) Sadaasa 2, 2015/Seenaa Haajii Adam Saaddoo, dhihootti kan baname: Adoolessa 23, 2017