Afaan Oromoo
Afaan Oromoo  (Oromiffaa)
| |
|---|---|
| Kan dubbatamu: | Itoophiyaa, Keeniyaa,Taanzaaniyaa,Eertiraa,Afrikaa Kibbaa,Sudaan,Ijiipti |
| Naannoo: | Afrikaa |
| Dubbattoota: | 60.000.000 |
| Sadarkaa: | |
| Qooddama: | Afroo-Eshiyaatiik Afaan Oromoo |
| Haala Ofiseelummaa | |
| Afaan ofiseelaa: | |
| Kan too'atu: | |
| Koodii | |
| ISO 639-1 | om |
| ISO 639-2 | orm |
 Bakka itti dubbatamu
| |
| Kanas ilaali: Afroo-Eshiyaatiik – Afaan | |
Afaan Oromoo afaan baay'inaan Afrikaa keessatti dubbataman keessaa sadarkaa afraffaarra jira akka Baayisaa Fufaan qorannoo isaa keessatti addeessetti. Kana jechuun afaan Arabaa, afaan Kiswaahiliitiif, afaan Hawusaatti aana jechuudha. Afaan Arabaa fi afaan Kiswaahilii afaan ardii biraa yoo ta'an, Afaan Oromoo afaan Afrikaa keesdubbatamu keessaa Lammaffaa ta'a; osoo mootummaa yookiin wiirtuu afaanii qabaatee immoo addunyaarratti sadarkaa sadaffaa ta'u ni mala. Afaan Oromoo Afaanota Itoophiyaa keessaa isa duraati. Afaan Oromoo kutaa afaanii Afroo-Eshiyaatiik jedhamu jalatti ramadama. Afaan kun Afroo-Eshiyaatiik keessaa garee afaanii Kuush jalatti qooddama. Afaanota Kuushi keessa Afaan Oromoo afaan sabni baayyeen dubbatu yoo ta'u, uummata miiliyoona 60 ol ta'utu dubbata. Uummatni afaan kana dubbatu Itoophiyaa fi Kaaba Keeniyaa keessa jiraata. Akka warri afaan qoratan jedhanitti, Afaan Oromoo loqoda(garee) afur qaba: Oromoo Boorana-Arsii-Gujii, Oromoo Bahaa, Ormaa, fi Oromoo Dhihaa fi Giddugaleessa ti.
Seenaa Afaanii
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Warraaqsa Itoophiyaa kan bara 1974 dura, Afaan Oromootiin barreeffama maxxansuunii fi tamsaasa raadiyoo ykn TV dabarsuun dhorkaa ture. Barreeffamni xiqqoon san dura maxxanfaman kan akka hiikaa Macaafa Qulqulluu kan Onesimoos Nasiibii fi Asteer Gannootiin hiikaman qubee Gi'iiziitti fayyadamuun. Kakuu Haaraan bara 1875 Kiraapfin maxxanfames akkasuma qubee Gi'iiziitti fayyadame. Warraaqsa Itoophiyaa bara 1974tti aansee, mootummaan duula barreessuu fi dubbisuu afaan baay'eedhaan, Afaan Oromoo dabalatee, geggeessaa kan ture yoo ta'u, Afaan Oromootiin barreeffama maxxansuunii fi tamsaasa dabarsuun yeroo kana jalqabe. Barreeffamoonni yeroo kana Afaan Oromootiin maxxanfaman, kan akka gaazexaa Bariisaa, qubee Gi'iizii fayyadaman.
Afaan Oromoo afaan barnootaa taasisuuf yaaliin godhame amma mootummaan Dargii bara 1991 kufutti milkaa'uu hin dandeenye. Sana dura garuu naannoowwan ABOn too'ataman keessatti afaan barnootaa taasifameera. Erga Mootummaan Naannoo Oromiyaa hundeeffamee booda, manneen barnootaa sadarkaa 1ffaa keessatti Afaan Oromoo afaan barumsaa akka ta'uufii afaan hojii kan naannichaa akka ta'u godhameera.
Bara 1991 jalqabee, Afaan Oromoo Qubeetti fayyadamee barreeffama. Murtii kanaan booda, barreeffamoonni adda addaa bara 1991 hamma 1997tti maxxanfaman kan duraan waggaa 100f maxxanfaman akka caalan dubbatama.
Galanni Rabbiif haa ta'u malee, amma afaan keenya Afaan Oromoo, afaan saba guddaa,afaan lammii sabboontotaa kan akka ardii Afrikaatti sadarkaa keessa gale kun fuulduratti afaan addunyaatti beekamtii qabuu fi isa duraa akka ta'u nama hin shakkisiisu. Kunimmoo hirmaannaa lammii baratee fi gahee nama maraati.
Seerluga
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Bamaqoota
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Bamaqootni ammoo jechoota maqoota bakka bu'uu danda'aniidha. Jechumti "Bamaqaa" jedhu iyyuu yoo qoodamee ilaalamu "Ba-" fi "Maqaa" of keessaa qaba. "Ba-" kan jedhu jecha "Bakka" jedhu bakka bu'a. "Bamaqaa" = "Bakka Maqaa"
Bamaqoota matayyee
[gulaali | lakkaddaa gulaali]| Base | Subject | Dative | Instrumental | Locative | Ablative | Maqibsoota abbuummee |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ana, na | ani, an | naa, naaf, natti | naan | natti | narraa | koo, kiyya [too, tiyya (f.)] |
| si | ati | sii, siif, sitti | siin | sitti | sirraa | kee [tee (f.)] |
| isa | inni | isaa, isaa(tii)f, isatti | isaatiin | isatti | isarraa | (i)saa |
| isii, ishii, isee, ishee | isiin, etc. | ishii, ishiif, ishiitti, etc. | ishiin, etc. | ishiitti, etc. | ishiirraa, etc. | (i)sii, (i)shii |
| nu | nuti, nu'i, nuy, nu | nuu, nuuf, nutti | nuun | nutti | nurraa | keenna, keenya [teenna, teenya (f.)] |
| isin | isini | isinii, isiniif, isinitti | isiniin | isinitti | isinirraa | keessan(i) [teessan(i) (f.)] |
| isaan | isaani | isaanii, isaaniif, isaanitti | isaaniitiin | isaanitti | isaanirraa | (i)saani |
Lakkoofsa
[gulaali | lakkaddaa gulaali]- Kanas ilaali: Lakkoofsa
| 0 — zeeroo, duwwaa | 40 — afurtama |
| 1 — tokko | 50 — shantama |
| 2 — lama | 60 — jahaatama, ja'aatama |
| 3 — sadii | 70 — torbaatama |
| 4 — afur | 80 — saddeetama |
| 5 — shan | 90 — sagaltama |
| 6 — jaha, ja'a | 100 — dhibba (tokko) |
| 7 — torba | 101 — dhibba (tokko) fi tokko |
| 8 — saddeet | 102 — dhibba (tokko) fi lama |
| 9 — sagal | ... |
| 10 — kudhan | 200 — dhibba lama |
| 11 — kudha tokko | 201 — dhibba lama fi tokko |
| 12 — kudha lama | ... |
| ... | 1000 — kuma (tokoo) |
| 20 — digdama | 2000 — kuma lama |
| 21 — digdami tokko | 2043 — kuma lama fi afurtami sadii |
| 22 — digdami lama | 5327 — kuma shan dhibba sadii fi digdami torba |
| ... | |
| 30 — soddoma | |
| 31 — soddomi tokko | |
| ... |
Ordinals
[gulaali | lakkaddaa gulaali]1st — tokkoffaa'
2nd — lammaffaa
3rd — sadaffaa
4th — arfaffaa, afraffa
5th — shanaffaa
6th — jahaffaa
7th — torbaffaa
8th — saddeettaffaa
9th — salgaffaa
10th — kurnaffaa, kudhaffaa
11th — kudha tokkoffaa
Fractions
[gulaali | lakkaddaa gulaali]1/2 — walakkaa (tokko lamaffaa)
1/3 — nuusa (tokko sadaffaa)
1/4 — kurmaana (tokko arfaffaa)
7/8 — torba saddettaffaa
Maqibsa
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Fi'iloota
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Gochibsoota
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Qarqabdoota
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Durabuutoota
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Duukabuutoota
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Ogbarruu
[gulaali | lakkaddaa gulaali]- Geerarsa
- Fixeensa (Boruu Barraaqaa)
- Mudaammuddii (Boruu Barraaqaa)
- Ali, Mohammed; Andrzej Zaborski (1990). Handbook of the Oromo Language. Poland: Polska Akademia Nauk.
- Journal of Oromo Studies