Mirroo guuttiiqaa

Caasaa kiristaala soodiyeem kilooraayidii, NaCl, kompaawundii ayoonii idilee. Ispheeronni diimaan kaatiyoonota soodiyemii, Na ⁺ kan bakka bu’an yoo ta’u, ispheeronni magariisaa ammoo aniyaanota kilooraayidii , Cl ⁻ bakka bu’u. Tuqaaleen keelloo humnoota elektiroo-istaatikii agarsiisu.

Keemistirii keessatti kompaawundii ayoonii kompaawundii keemikaalaa ayoonota humnoota elektiroo-istaatikii walitti qabamaniin kan uumame yoo ta'u, kunis hidhoo ayoonii jedhama . Kompaawundii walumaa galatti giddu galeessa dha, garuu ayoonota chaarjii pozaatiivii qaban kaatiyoonota jedhaman fi ayoonota chaarjii negaatiivii qaban aniyaanota jedhaman of keessaa qaba. Isaan kun ayoonota salphaa kan akka soodiyemii (Na ⁺ ) fi kilooraayidii (Cl ⁻ ) soodiyeem kilooraayidii keessatti, ykn gosoota poliyaatoomii kan akka ammooniyeemii ( NH+ ta’uu danda’uNH</br> NH ) fi kaarbooneetii ( CO2−</br> CO ) ayoonota ammooniyeemii kaarbooneetii keessa jiran . Ayoononni dhuunfaa kompaawundii ayoonii keessa jiran yeroo baay’ee ollaa dhiyoo dachaa qabu, kanaaf akka qaama molakiyuulotaatti hin ilaalaman, garuu kanaa mannaa qaama toora diimeshinii sadii walitti fufiinsa qabu. Kompaawundootni ayoonii yeroo baay’ee yeroo jajjaboo ta’an caasaa kiristaala uumu.

Hidhoo Guuttiiqaa(Ionic Bond)

humna harkisa elektiroostaatikii ayoonota chaarjii waliif faallaa ta'e qaban jidduutti argamu dha. Hidhoon kun kan uumamu guutumman elektiroonii tokko ykn isaa ol sheelii alaa atoomii sibiilaa irraa gara sheelii alaa atoomii sibilalatti dabarsuun.Fakkeenyi hidhoo ayoonii kaalsiyeemii fi kilooriinii gidduutti uumamuu isaati. Kaalsiyeemiin (lakkoofsi atoomawaa 20 kan qabu) qindaa’ina elektiroonii 2,8,8,2 qaba. Okteetii galmaan ga’uuf kaalsiyeemiin elektiroonota vaalaansii isaa lamaan balleessuun, kaatiyoon kaalsiyeemii (Ca2+; 2,8,8) ta’a, sababiin isaas baay’inni elektiroonotaa lakkoofsa pirootonii irraa lama gadi waan ta’eef. Kilooriin akkuma armaan dura ibsame saddeettaa tokko galmaan ga’uuf elektiroonii tokko qofa isa barbaachisa. Elektiroononni lamaan kaalsiyeemii irraa baafaman atoomota kilooriinii lamaatiin kan fudhataman yoo ta’u, kunis ayoonota kilooraayidii lama (2Cl-) akka uumamu taasisa. Kaatiyoon kaalsiyeemii tokko (Ca2+) gara ayoonota kilooraayidii lamaan (2Cl-)tti harkifama, kunis kaalsiyeemii kilooraayidii (CaCl2) akka uumamu taasisa.

Walumaagalatti, hidhoonni ayoonii elementoota sibiilaa fi sibiilaa hin taane gidduutti uumamu. Hidhamiinsi ayoonii kan uumamu yeroo garaagarummaan elektiroonegaatiivii guddaan atoomota gidduu jiru yoo ta’u, elektiroononni vaalaansii akkaataa adda addaatiin akka atoomii sibiilaa irraa gara sibiilaa hin taaneetti akka dabarfaman bakka bu’u. Elektiroononni gara sibiilaa hin taaneetti erga dabarfamanii booda sibiilli fi sibiilli hin taane lamaan isaanii akka ayoonotaatti ilaalamu. Sana booda ayoononni chaarjii faallaa qaban kanneen bu’aa ta’an elektiroo-istaatikiidhaan wal harkisuun kompaawundii ayoonii uumu.

Caasaa Liwisii

Foormulaawwan tuqaa Luwiis, kan Gilbart N. Luwiis yaada dhiyeessan, karaa elektiroonota vaalaansii atoomii tuqaawwan naannoo mallattoo keemikaalaatti fayyadamuun bakka bu’aniidha. Nootashinii kana keessatti elektiroonota vaalaansii qofti kan agarsiifaman yoo ta’u, lakkoofsi tuqaa baay’ina elektiroonota vaalaansii wajjin walsima.

Haala elementoota piriyoodii sadaffaa gabatee piriyoodii keessa jiran keessatti:

Sodiyeem (Na): Qindaa’inni elektiroonii isaa 2,8,1 yoo ta’u, mallattoon isaa Luwiis Na ta’a kan tuqaa tokko elektiroonii vaalaansii isaa bakka bu’u qaba.

Maagniziyeemii (Mg): Qindaa’inni elektiroonii isaa 2,8,2 yoo ta’u, mallattoon isaa Luwiis Mg ta’a, tuqaa lama kan elektiroonota vaalaansii isaa lamaan bakka bu’u qaba.

Aluminium (Al): Qindaa’inni elektiroonii isaa 2,8,3 yoo ta’u, mallattoon isaa Luwiis Al ta’a, tuqaawwan sadii elektiroonota vaalaansii isaa sadan bakka bu’an qaba.

Siiliikoonii (Si): Qindaa’inni elektiroonii isaa 2,8,4 yoo ta’u, mallattoon isaa Luwiis Si ta’a, tuqaawwan afur elektiroonota vaalaansii isaa afran bakka bu’u.

Foosfarasii (P): Qindaa’inni elektiroonii isaa 2,8,5 yoo ta’u, mallattoon isaa Luwiis P ta’a, tuqaawwan shan elektiroonota vaalaansii isaa shan bakka bu’an qaba.

Salfarii (S): Qindaa’inni elektiroonii isaa 2,8,6 yoo ta’u, mallattoon isaa Luwiis tuqaawwan ja’a elektiroonota vaalaansii isaa ja’a bakka bu’an S ta’a.

Kilooriin (Cl): Qindaa’inni elektiroonii isaa 2,8,7 yoo ta’u, mallattoon isaa Luwiis Cl ta’a, tuqaawwan torba elektiroonota vaalaansii isaa torba bakka bu’an qaba.

Argoonii (Ar): Qindaa’inni elektiroonii isaa 2,8,8 yoo ta’u, mallattoon isaa Luwiis Ar ta’a, tuqaawwan saddeet elektiroonota vaalaansii isaa saddeet bakka bu’an qaba.

Mallattoolee Luwiis uuma muu kaatiyoonotaafi aniyaanota agarsiisuuf illee fayyadamuu ni danda’u. Fakkeenyaaf, soodiyemii elektiroonii vaalaansii isaa dhabuudhaan kaatiyoon soodiyemii (Na+) uumuu kan danda’u yoo ta’u, mallattoon isaa Luwiis sana booda Na+ ta’a ture. Haaluma walfakkaatuun, kilooriiniin elektiroonii tokko argachuun aniyaanii kilooraayidii (Cl-) uumuu kan danda’u yoo ta’u, mallattoon isaa Luwiis Cl- ta’a ture.

Amala Waliigalaa hidhoo ayoonii(guutiiqaa)

Kompaawundootni ayoonii hidhoo ayoonii of keessaa qabu. Hidhni ayoonii kan uumamu elementoota uumamuu hidhoo keessatti hirmaatan gidduutti garaagarummaan elektiroonegaatiivii guddaan yoo jiraatedha. Garaagarummaan elektiroonegaatiivii atoomota hidhoo gidduu jiru hamma guddatu, harkifamni kaatiyoonii fi aniyaanii gidduu jiru cimaa ta’a. Amaloonni kompaawundoota ayoonii hidhoo ayoonii keessatti kaatiyoonni fi aniyaanonni hammam ciminaan wal harkisan irratti hundaa’a. Amala armaan olii irratti hundaa’uun kompaawundootni mallattoo amaloota armaan gadii agarsiisu.

1. Baalcii Uumu:Akkuma beeknu wantootni haala sadan keessaa tokko, jechuunis jajjaboo, dhangala’aa ykn gaazii keessatti jiraachuu danda’u. Wanti haala jabaa qabu akka budaa, kiristaala ykn amoorfoosii ta’ee jiraachuu danda’a. Kompaawundootni ayoonii baay’een isaanii bifa jajjaboo kiristaala ta’een jiru. suuddoonni kiristallii hundeessan ayoonota malee molakiyuulota miti. Ayoononni chaarjii faallaa qaban kompaawundoota ayoonii keessatti humna harkisaa elektiroo-istaatikiitiin baay’ee cimsanii walitti qabamu. Kanarraa ka’uun kompaawundootni ayoonii akka waliigalaatti jajjaboo jajjaboo dha. Sadarkaa atoomii irratti, kiristaalli ayoonii caasaa idilee uuma, kaatiyoonii fi aniyaanii wal jijjiiruun caasaa diimeshinii sadii kan bu’uureffate,ayoon xiqqaan bakka duwwaa ayoonota gurguddoo gidduu jiru walfakkaataan guutuu irratti
2. kompaawundootni ayoonii sababa harkisa cimaa ayoonota pozaatiivii fi negaatiivii gidduu jiruuf qabxii baqinaa olaanaa fi qabxii danfinaa olaanaa qabu. Hidhoo kana cabsuu fi ayoononni bilisaan akka socho’an gochuuf anniisaa ho’aa baay’ee barbaachisa. Fakkeenyaaf, soodiyeem kilooraayidii baaluuf ho’a naannoo 800°C, boba’uuf ammoo naannoo 1465°C barbaada.
3. kompaawundootni ayoonii sababa harkisa elektiroo-istaatikii cimaa ayoonota pozaatiivii fi negaatiivii gidduu jiruun jabaa fi cabeessa ta’u. Ayoononni cimsanii walitti qabamaniiru, kunis baqaana ayoonota tokko kan biraa wajjin wal bira qabamee yoo ilaalamu humna guddaa barbaada. Kiristaalli tokko yeroo rukutamu ykn humna makaanikaaliif saaxilamu ayoononni chaarjii walfakkaataa qaban walitti  kan dhufan yoo ta’u, kunis humnoota wal-dhiibuu kan kiristallichi akka caccabu taasisa. Amalli jabaa ta’uu garuu cabsuuf saaxilamuu kun cabeessummaa (brittleness) jedhamuun beekama.
4. kompaawundootni ayoonii akka waliigalaatti bulbulaa waaggee ykn poolaarii keessatti bulbulamoo dha. Bulbulamummaan hamma bulbulamaa baay’ina bulbulaa kenname keessatti bulbulamuu danda’u agarsiisa. Bulbulatoonni poolaarii, kanneen chaarjii gartokkee guddaa qaban, kompaawundoota poolaarii bulbulamuu danda’u. Fakkeenyonni bululaa waaggee bishaan, meetaanoolii, amooniyaa dhangala’aa, haayidiroojiinii filooraayidii dhangala’aa, aseetoonii fi etaanoolii ni argamu. Haa ta’u malee, kompaawundootni ayoonii hundi bishaan keessatti akka hin bulbulamne hubachuun barbaachisaadha. Soogiddoonni tokko tokko kan akka kaarbooneetii, oksaaleetii, fosfeetii, salfaayidii fi haayidirooksaayidii bishaan keessatti hin bulbulaman. Bulbulamummaan kompaawundii ayoonii wantoota adda addaa kanneen akka uumama kompaawundii, bulbulamaa, ho’aa fi dhiibbaa irratti hundaa’a.
5. Kompaawundootni ayoonii yeroo bishaan keessatti bulbulaman ykn faalkaa xuumi'e(molten) keessatti elektirikii dabarsu. Yeroo kompaawundii ayoonii bishaan keessatti bulbulamu ykn xuumi'u, kaatiyoononni fi aniyaanonni bilisa ta’anii socho’u. Sana booda suuddoowwan chaarjii qaban kun yeroo dirree elektirikii itti hojjetamu gara utubaa tirikaa(elecrode) isaaniitti godaanuu danda’u, kunis elektirikii karaa furmaataatiin akka dabarfamuu danda’u taasisa.Fakkeenyaaf, soodiyeem kilooraayidii (NaCl) bishaan keessatti yeroo bulbulamu gara kaatiyoonota soodiyeem (Na+) fi aniyaanota kilooraayidii (Cl-)tti addaan ba’a: NaCl → Na+ + Cl- .
6. Rukkinni baayina wantoota qabee, bal'inaa ykn dheerina waan yuunitii safaraa tokko keessatti argamu dha. Amaloota fiizikaalaa wantootni ittiin garaagarummaa qaban keessaa isa tokkodha. Ayoononni chaarjii faallaa qaban kompaawundii ayoonii keessatti humna harkisaa elektiroo-istaatikiitiin walitti dhiyeenyaan qabamu. Kanaafuu, lakkoofsi ayoonota yuunitii hanga tokkoo kompaawundii ayoonii keessatti ol’aanaa waan ta’eef, dhangala’aan isaanii ol’aanaa taasisa.