Saayinsii Hawaasaa
|
File:Social Science.png Mallattoolee dameewwan Saayinsii Hawaasaa adda addaa agarsiisan. | |
| Odeeffannoo Waliigalaa | |
|---|---|
| Damee Saayinsii | Saayinsii |
| Yaad-rimeewwan Gurguddoo | |
| Yaad-rimee Ijoo | Hawaasa, Aadaa, Amala, Dhaabbata, Aangoo, Gabaa |
| Seenaa fi Ogeessota | |
| Ogeessota Gurguddoo | Adam Smith, Karl Marx, Émile Durkheim, Max Weber, John Maynard Keynes |
| Hojirra Oolmaa fi Walqabatii | |
| Faayidaa Hojirraa | Imaammata ummataa, Qorannoo gabaa, Hojii hawaasummaa, Karoora magaalaa, Dippiloomaasii |
| Dameewwan Walqabatan | Saayinsii Uumamaa, Namummaa, Falasama, Seera |
Saayinsiin Hawaasaa (Afaan Ingiliffaan: Social Science) damee saayinsii guddaa kan malawwan saayinsaawaa fayyadamuun hawaasa, amala namootaa, fi hariiroo hawaasummaa qoratuudha. Innis dameewwan barnootaa kanneen addunyaa hawaasaa hubachuuf yaalan of keessatti qabata. Saayinsii uumamaa (kan akka fiiziksii fi baayoloojii) irraa adda ta'ee, xiyyeeffannoon isaa ilma namaa fi hojiiwwan isaa ti. Saayinsiin hawaasaa dameewwan gurguddoo hedduu kan akka dinagdee, saayinsii siyaasaa, xiinsammuu, fi xiwwaasa of keessatti qabata.
Seenaa Guddina Isaa
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Yaadni waa'ee hawaasaa qorachuu seenaa dheeraa qabaatus, saayinsiin hawaasaa akka damee barnootaa ammayyaatti kan guddachuu jalqabe Bara Ifa-sammuu (Enlightenment) jaarraa 18ffaa keessatti ture. Bara kana keessa, falaasitootni sababeeffannaa fi qorannoo tooftawaa fayyadamuun hawaasa hubachuun akka danda'amu amanuu jalqaban. Haa ta'u malee, akka damee qorannoo addaatti kan inni cimee dhaabbate jaarraa 19ffaa keessa ture.
Warraaqsa Industirii fi jijjiiramoonni hawaasummaa gurguddoon yeroo sanaa, hayyoota akka hawaasni akkamitti akka hojjetu fi jijjiiramu caalaatti akka qoratan kakaase. Hayyoonni akka Auguste Comte (kan jecha "sociology" uume), Karl Marx, Émile Durkheim, fi Max Weber bu'uura saayinsii hawaasaa ammayyaa kaa'uun beekamu.[1]
Dameewwan Gurguddoo Saayinsii Hawaasaa
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Saayinsiin hawaasaa dameewwan adda addaa kanneen tokkoon tokkoon isaanii kallattii addaatiin hawaasa qoratan of jalatti qabata.
Antiroppooloojii (Xiinmadda)
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Antiroppooloojiin waa'ee ilma namaa, aadaa isaa, jalqabbii isaa, fi guddina isaa kan qoratuedha. Dameen kun aadaawwan addunyaa maratti argaman walbira qabuun, garaagarummaa fi wal-fakkii isaanii xiinxala.
Dinagdee (Qordinagdee)
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Dinagdeen qorannoo waa'ee oomisha, qayyabannaa (distribution), fi fayyadama qabeenyaati. Innis akkaataa namoonni, dhaabbileen, fi mootummoonni murtoo qabeenya murtaa'aa fayyadamuu irratti kennan qorata.
Ji'oogiraafiin qorannoo lafaa fi wantoota ishee irra jiraniiti. Dameen kun kan saayinsii hawaasaa ta'e Ji'oogiraafii Ummataa (Human Geography) yoo ta'u, inni akkaataa namoonni naannoo isaanii wajjin walitti dhufeenya qaban, iddoowwan akkaataa itti uumaman, fi faca'insa ummataa qorata.
Saayinsii Siyaasaan qorannoo waa'ee siyaasaa, aangoo, fi mootummaa ti. Innis caasaa mootummaa, adeemsa siyaasaa, amala filattootaa, fi hariiroo idil-addunyaa xiinxala.
Seenaan qorannoo waa'ee taateewwan darban, keessattuu kanneen ilma namaa wajjin walqabataniiti. Seenaan ragaalee durii fayyadamuun, sababaa fi bu'aa taateewwan gurguddoo ibsuuf yaala.
Xiinsammuu (Psychology)
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Xiinsammuun saayinsii waa'ee sammuu (mind) fi amala namaa qoratuudha. Innis miira, yaada, hubannoo, fi akkaataa namoonni itti wal-argu xiinxala.
Xinhawaasummaa (Sociology)
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Xinhawaasummaan (ykn Sosooloojii) damee guddicha saayinsii hawaasaa yoo ta'u, guddina, caasaa, fi hojii hawaasaa qorata. Innis gareewwan hawaasummaa, dhaabbilee (akka maatii, amantaa, barnootaa), fi wal-faallaa hawaasaa irratti xiyyeeffata.
Tooftaalee Qorannoo
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Saayintistoonni hawaasaa odeeffannoo sassaabuu fi xiinxaluuf tooftaalee adda addaatti fayyadamu. Tooftaaleen kun gurguddoodhaan bakka lamatti qoodamu:
- Mala Qorannoo Lakkoofsaawaa (Quantitative Methods): Kun ragaa lakkoofsaan ibsamu kan akka gaafannoo (surveys), qorannoo istaatiksii, fi yaaliiwwan too'atamootti fayyadama. Kaayyoon isaa hariiroo sababaa fi bu'aa argachuu fi tilmaama kennuudha.
- Mala Qorannoo Akkamtaa (Qualitative Methods): Kun ragaa jechaan ibsamu kan akka qorannoo dhimmataa (case studies), af-gaaffii gadi fageenyaa, daawwannaa, fi xiinxala barreeffamaatti fayyadama. Kaayyoon isaa yaadaa fi muuxannoo namootaa gadi fageenyaan hubachuudha.[2]
Barbaachisummaa fi Faayidaa
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Saayinsiin hawaasaa hubannoo gadi fageenyaa waa'ee hawaasaa nuuf kennuun alatti faayidaa hedduu qaba:
- Rakkoolee hawaasummaa kanneen akka hiyyummaa, yakka, fi wal-caalmaa hubachuu fi furmaata yaaduuf gargaara.
- Imaammata mootummaa fi karoora misoomaa irratti gorsa kenna.
- Wal-hubannoo aadaawwan gidduu jiru cimsuun, nagaa fi waliin jireenya gaarii babal'isa.
- Dhaabbileen daldalaa gabaa fi amala fayyadamtootaa akka hubatan taasisa.