Pilaaneetoota
Pilaaneetiin ykn Bakkalleen ykn Fakkardiin qaama qoolloo (celestial ) urjii ykn haftee urjiitti naanna'ee jiruu fi harkisoo(gravity) mataa isaatiin naanneffamuu kan danda'u, guddaa kan ta'e maktoo hooi'niyuukilarii (fiyuushinii teermooniyuukilarii) (kan urjii isa taasisu) fiduuf gahaa hin taane qabu, naannoo ollaa isaa pilaaneetiisimaalota irraa qulqulleesseedha. Jechi pilaaneetii jedhu jecha Giriikii planētai jedhu irraa kan argame yoo ta'u, hiikni isaas "naanna'aa ykn jooraa," jecuu yoota'u sochii isaan urjiilee dhaabbataa samii halkanii irratti mul'atu kan calaqqisiisudha. Hiikni ammayyaa, kan Gamtaa Astiroonomii Idil-addunyaa (IAU) bara 2006 hundeeffame, pilaaneetota Sirna Aduu keessa jiranii fi pilaaneetota sirnichaan alaa jechuun isaan ramada.
Seenaa
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Bara durii kaasee namoonni samii maalalchiifachaa turan. Ogeeyyiin xinurjii jalqabaa, qaamoleen qoolloo tokko tokko, jechuunis aduu, jiʼaa fi bakkalleelee mulʼatan, urjiilee dhaabbataa taʼaniin faalla akka sochoʼan hubataniiru. Saayinsii ammayyaa osoo hin dhufin dura illee, “Bakkalleeleen” (jechi kun yeroo tokko qaamolee ijoo torba: aduu, ji’a, Meerkurii, Bakkalcha(venus), Goofoo(Mars), Ejabula(Jupiter)fi Bakkalmartii(Saturn) irratti kan hojjetu ture) jireenya aadaa fi amantii keessattis gahee guddaa qabu turan. Taajjabdoonni jalqabaa sochii isaanii jijjiirama waqtii, milaayaa(yabaluu) fi milkii ykn faaroo wajjin walqabsiisaniiru.
Baabilonii: Dushii Xinurjii Jalqabaa
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Qaroomina jalqabaa mala sirna samii qorachuuf gargaaran keessaa tokko Baabilon ture. Mesopotaamiyaa keessatti kan argaman, ogeeyyiin xinurjii Baabilonii (Dh.K.D naannoo bara 2000–1000) ilaalcha bal’aa samii galmeessaniiru. Barreeffamoonni durii Dh.K.D. Hojiin jalqabaa kun sochii wantoota samii hubachuuf bu’uura kaaniiru.
Gumaacha Giriikii fi Roomaa
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Ogeeyyiin urjii Baabilon jalqaba irratti tarkaanfii guddaa kan fudhatan yoo ta’u, qaroominni Giriikii booda beekumsa kana dhaalee babal’ise. Dhaloota Kiristoos dura jaarraa 6ffaa hanga 5ffaatti hayyoonni akka warra Paayitaagooras sochii aduu, ji’aa, lafaa fi pilaaneetota biroo ibsuuf akkaayyaalee(models) herregaa haaraa bocuu jalqaban. Isaan warra jalqaba “urjiin ganama” (Phosphoros) fi “urjiin galgalaa” (Hesperos) qaama qoolloo tokko ta’uu isaanii mirkaneessan keessaa tokko turan, jechuunis Veenusii ykn Bakkalcha turan.
Dhaloota Kiristoos dura jaarraa 1ffaatti, ogeeyyiin xiinurjii Giriikii shallaggii isaanii fooyyessuun bakka urjiileen itti argamanii fi bifa urjiileen itti mul’atan tilmaamuun isaanii ni yaadatama. Hojiin isaanii marsaa tibbaa, tilmaama roobaafi yabaluu irratti hubannoo gaarii akka argatan taasiseera. Boodarra, bara Roomaa beekumsa xiinurjii Giriikii kana keessaa baay’ee isaa guutummaa Meditiraaniyaanii fi bara gidduu galeessaatti eeguu fi dabarsuu gargaareera.
Astiroonomii Hindii
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Hinditti naannoo bara 499 Dh.K.D.tti, ogeessi xinurjii Aryabhata lafti siiqqee ishee irratti akka naanneffatu yaada dhiheesse, kunis yaada warraaqsaa sochii urjiilee mul'atu ibsudha. Aryabhata akkasumas pilaaneetonni biroo qaama giddugaleessaa tokkotti naanna'an jiraachuu isaanii yaada dhiheesse, kunis marlaaleen caalaatti walxaxaa ta'e agarsiisa. Kan isa bakka bu’e Nilakaantha Somayaji (naannoo bara 1500 Dh.K.D) daandii orbitaa dheeraa ibsuu fi pilaaneetonni akka Meerkikurii, Veenus, Maarsii, Juupitaariifi Saaturn hundi isaanii aduutti akka naanna’an yaada dhiyeessuun yaadota kana daran fooyyesse.
Moosenaa Islaamaa
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Dh.K.B jaarraa 11ffaatti hayyoonni addunyaa Islaamaa keessatti argaman, xiinurjii yaaxxinaafi ilaalchaan guddina guddaa argataniiru. Manneen barnootaa addaa sochii qoolloo qorachuuf kan hundeeffaman yoo ta’u, kunis ogeeyyiin xiinurjii maleen walxaxaan bakka urjiilee itti argamanii fi yeroo olba'aan tilmaamuuf gargaaran akka qopheessan taasiseera. Kan hubatamuu qabu, walakkeessa jaarraa 12ffaatti, ogeessi xiinurjii Ibn Bajjah qaamolee fuula dukkanaa’aa lama naannoo aduutti kan ilaale yoo ta’u, boodarra jaarraa 13ffaa keessa Qotb al-Din Shiraziin pilaaneetota Veenus fi Meerkikurii jedhamee hiikame. Bu’aan akkasii hayyoota Musliimaa yeroo sanaa biratti hubannoon xiinurjii sadarkaa olaanaa akka ture kan hubachiisudha.
Haaromsa Awurooppaa
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Bara Haaromsa Awurooppaa, sirni Toleemaayik—moodeela ji’oosentirikii(lafati handhuurhawaa) ogeeyyii xiinurjii duriitiin qulqullaa’e—yaada jalqabaa ol’aantummaa qaba ture. Haata’u malee, saayintistoonni Ji’aa fi Aduun “pilaaneetota” kaan irraa bu’uuraan adda ta’uu isaanii hubachuu yeroo jalqabanitti, tarreen qaamolee samii haaraan ni mul’ate. Jaarraa 17ffaatti, ogeeyyiin astronoms Juupitaariifi Saaturn lafa fakkaatu osoo hin taane addunyaalee gurguddoo sirna walxaxaa mataa isaanii qaban ta’uu mirkaneessaniiru.
Jaarraa 19ffaan hubannoo keenya keessatti fooyya’iinsa dabalataa fide. Ogeeyyiin xiinurjii qaamolee xixiqqoo kanneen akka Ceres, Pallas fi Vesta sabbata bungulkattaa keessatti kan argatan yoo ta'u, bara 1846tti Neptune (dootila) maatii pilaaneetota beekamutti dabalame. Jalqaba jaarraa 20ffaa irratti Pilutoon (meerqittiin) adda baafamee yeroo gabaabaaf pilaaneetii sagalffaa jedhamee ramadame. Haa ta'u malee, akkuma teleskooppii fi teeknooloojiin ilaalchaa fooyya'aa dhufeen hubannoon sirna aduu guddachuu itti fufe.
Astiroonomii Ammayyaa fi Sirna Biiftuu Har'aa
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Jaarraa 21ffaa keessa beekumsi keenya waa’ee Sirna Biiftuu yeroo kamiyyuu caalaa sirrii ta’eera. Tarreen pilaaneetota yeroo ammaa fudhatama qaban qaamolee gurguddoo saddeet of keessatti qabata: Meerkikurii, Veenus (Bakkalcha), Lafa (Dachee), Maarsii (Gofoo), Juupitaarii (Ejabula), Saatarnii (Bakkalmartii), Yuuraanos (Falaqoo), fi Neeptuun (Dotila ). Guddinni teeknooloojii—kan akka teleskooppii gurguddaa, saatalaayitii fi qorannoo hawaa—dandeettii pilaaneetota qofa utuu hin taʼin, jiʼoota isaanii, asteroyidootaafi wantoota samii keessa jiran kaan qorachuuf qabnu baayʼee babalʼisee jira. Bara 2006tti Pilutoon akka pilaaneetii xiqqaatti irra deebiin ramadamuu isaatiin hubannoo keenya itti fufiinsaan guddachaa dhufe kan pilaaneetii maaltu akka uumu calaqqisiisa.
Ilaalcha jalqabaa barreessitoonni Baabiloon irraa kaasee hanga moodeelota ulfaataa astrophysics ammayyaatti, seenaan astronomy fedhii beekuu fi ogummaa dhala namaatiif ragaadha. Qaroominni durii hubannoo keenya waa’ee koosmoosiif bu’uura kan kaa’e yoo ta’u, argannoo kuufamaa jaarraa hedduudhaaf-kalaqa Giriikii fi Hindii irraa kaasee hanga fooyya’iinsa Islaamaa fi boqonnaa Awurooppaatti-maalummaa bal’aa fi daayinamikii uumama cufaa dinqisiifachuu dandeenyeerra. Har’a, argannoo pilaaneetonni alaa fi jijjiirama itti fufiinsa qabu kan teeknooloojii ilaalchaatiin, astronomy dirree socho’aa ta’ee hafeera, ilaalcha keenya waa’ee koosmoosiif qabnu yeroo hunda babal’isaa jira.
Qoodamiinsa Bakkallee
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Pilaaneetonni Sirna Aduu keenya keessa jiran—fi kanneen urjiilee biroo naanna’an—ruqoo isaanii, bakka isaanii fi amala jeema(orbit) isaanii dabalatee wantoota hedduu irratti hundaa’uun ramadamu. Ramaddiin kunniin uumama fiizikaalaa addunyaalee kanaa hubachuuf nu gargaaruu qofa osoo hin taane waa’ee uumamuu fi jijjiirama isaaniis ragaa ni kennu. Barreeffama kana keessatti, gosoota gurguddoo sadan irratti mari’anna: Pilaaneetota Akdachee(Kattaawaa), Bakkalleelee Akejabula (Gaasawoo), fi Bakkalleelee jaagee.
Pilaaneetota Akdachee(Kattaawaa)
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Fakkeenyaaf: Meerkikurii, Veenus, Lafa, Maarsii
Amaloota
[gulaali | lakkaddaa gulaali]- Qaama Jajjaboo: Bakkalleeleen kun qaamaa jabaa fi dhagaa kan adda durummaan albuuda siliikeetii fi sibiilota irraa ijaarame qabu. Solloqqeen isaanii ruqoo walfakkaataa kan qaban yoo ta’ellee, sochii xiindacheen garaagarummaa qabaachuu danda’u.
- Qilmarsaa Haphii: Veenus (kan qilleensa CO2 baay’ee dhangala’aa qabu) irraa kan hafe, pilaaneetonni akdachee akka waliigalaatti qilmarsaa haphii qabu. Fakkeenyaaf, qilmarsaan lafaa jireenya kan deeggaru yoo ta’u, kan Maarsii garuu baay’ee haphii fi irra caalaa kaarboon daayi’oksaayidii dha.
- Naannoo Uumamaa: Pilaaneetota lafaa Sirna Aduu keessaa keessatti uumaman. Ho’i olka’aan naannoo aduu dargaggeettii kompaawundootni jijjiiramoo ta’an kan akka bishaanii fi meetiinii akka hin walitti qabamne kan dhorke yoo ta’u, kunis qaamolee baay’inaan dhagaa fi sibiilaa irraa ijaaraman uume.
Pilaaneetota Akejabulaa(qilleensiyyaawoo)
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Pilaaneetonni Jooviyaan, yeroo baayyee gaazii gurguddoo jedhaman, pilaaneetota gurguddoo adda durummaan haayidiroojiinii fi heeliyumiin ijaaramaniidha. Isaanis fuula jabaa kan hin qabne yoo ta’u, kanaa mannaa qilleensa gadi fagoo fi furdaa kan qaban yoo ta’u, suuta suutaan gara keessoo dhangala’aa fi dhangala’aa ta’etti ce’u. Pilaaneetonni kun pilaaneetota akdachee(dhagaa) caalaa baay’ee guddaa fi guddaa kan ta’an yoo ta’u yeroo baay’ee sirna ji’oota bal’aa fi, yeroo tokko tokko, gingilchaawwan beekamoo ta’an kan qabani dha.

Bakkallee Jaagee (dwarf planets)
[gulaali | lakkaddaa gulaali]
yeroo ammaatti Lafjoo xixiqqoo jalatti ramadamanii kan beekaman shaniidha. Isaanis; seerees, puluutoo, haawmiyaa, makmakeefi eeris jedhamuun waamamu. Seerees kan argamu gidduu maarsii fi juuppitariitti sabbata astirooyidii(Bungulkattaa) keessatti yoo ta’u, kan hafan afran immoo neeptuuniin boodatti aduurraa fagaatanii argamu. Wantoon tokko lafjoolee xixiqqoo jedhamuuf ulaagaan waldaa astiroonoomii addunyaa kaahe guutuu qabu. Ulaagaaleen kunniin;
- Aduurra naanna’uu qabu,
- Hanga boca isaanii murteessuu danda’u kan qaban,
- Jeema mataa ofii murtaa’aa ta’e kan hin qabneefi
- Addeessota kan hin ta’iniidha.
Seerees
Diyaameetiriin ishee 950km.Teempireecharri dirra seerees -105o C
Pilaaneetii diwaarfii aduutti hiiqxee argamtuudha.
• Addeessa hin qabdu.
• Altokko aduurra naanna’uuf waggoota 4.6 itti fudhata.
• Lafjoo xixiqqaa yeroo jalqabaaf Doonii hawaa keessa adeemuun daawwatamteedha. • Seerees sakondii tokkotti hanga ishee keessaa 6kg sababa hurkaatiin dhabdi. • Hanga sabbata astirooyidii keessaa tokko sadaffaa gumaachiti.
Kanaslaalii
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Wabii
[gulaali | lakkaddaa gulaali](Hub: Barreeffama Wiikiipiidiyaa kallattiin barreeffame keessatti, kutaan kun maddoota hiriyaatiin ilaalaman ni caqasa.)
Geessituu Alaa:
[gulaali | lakkaddaa gulaali]- NASA’s Exoplanet Exploration Program: https://exoplanets.nasa.gov/
- IAU Resolution on Planetary Definitions: https://www.iau.org/