Baayoomii

Karaan baayoomii lafaa (lafa) addunyaa guutuutti kaartaa itti kaa’an keessaa tokko

Baayoomiin ykn Reerjiree jechuun biraqabaan Sirna naannoo bal'aa lafa irraa jechuu dha. Addunyaan Baayoomii gurguddaa lamatti qoodamti: Baayoomii lafaawoo fi Baayoomii bishaanawoo .Baayoomiin lafa bal'ina beekamaa ta'e tokkoo akka armaan gadiitti amaleeffamuu danda'a.

Haala qilleensaa

Sanyii biqilootaa fi bineeldotaa

Gosa biyyee Yeroo baay’ee iddoo bal'aa kan uwwisan ta'us sirnakkoolee xixiqqoos hammachuu danda'u. Baayoomiin lafaawoo baay'een jiraatanis muraasa isaanii ni ilaalla. Baayoomiin gurgudda addunyaa kanaa kan hammatan:

Bosona roobaa sarwalaa ( tropical rain forest)

Savaanaa ( Savanna )

Gammoojjii ( desert )

Lafa margaa ( grass land )

Bosona tempireetii ( Temperate forest )

Diilalloo ( Tundra )

Bosona roobaa sarwalaa ( tropical rain forest)

Bosona roobaa naannoo Mudhii lafaa Irra caalaan qaama ardii Afrikaa naannoo qilleensa baramaoo’aa (tropic) keessatti argama. Afrikaatti naannoon bosona roobaa baldhinaan kan argamu naannooMudhii lafaa irraa gara Kaabaatti digrii jaha (6°) fi gara Kibbaattis digrii jaha (6°) diriiruun naannoo Qorii Koongoo jedhamu keessatti argama. Naannoon kun waggaa guutuu oo’aa fi rooba guddaaqabaachuun beekama. Bakka argama naannoo bosona roobaa kanas kaartaa Afrikaa armaan olii irraailaaluun hubachuuf yaali.Naannoon bosona roobaa kun waggaa guutuu haala oo’aa-qabbana (tempireechara) roobaa fi jiidhinsaguddaa argata. Hammi oo’a jiddu galeessaa waggaa 27°C yoo ta’u gargarummaa hamma oo’a waggaaguddaa fi hammi oo’a waggaa xiqqaa jidduu jiru baay’ee xiqqaadha. Sababni isaas naannoo kanatticaarallaan biiftuu irraa dhufu waggaa guutuu sirrii sammuu irra waan ooluuf gargaarummaan hammaoo’a guddaa fi xiqqaa jidduu jiru waan hin jirreef.Naannoon kun waggaa guutuu rooba guddaa argata. Kun ammoo biqiltoonni akaakuu adda addaabaay’inaan akka argaman taasisee jira. Hammi rooba waggaa naannoon kun argatuu 1500 mm hanga2500 mm ta’a. Biqiltoonni naannoo bosona mudhii lafaa baqqaana sadi qabu. Kunis, biqiloota dheerinahanga 60 m qaban, biqiltoota jidduu galeeyyii dheerina hanga 18 m qabanii fi biqiltoota gaggabaaboomiila jalatti biqilan fa’a

Savaanaa ( Savanna )

Saavaanaan ykn abaxa'ii'oon kan argamu Reerjiree bosona roobaa mudhii lafaa fi gammoojjii gidduutti ta'ee naannoo sarara dagalee 10⁰ ka fi 10⁰ ki ti. Roobni murtaa'aa fi waqtii irratti hundaa'a Tempireechariin waqtii irratti hundaa'a. Bakkeen kun gogiinsa waqtii irratti hundaa'e qaba . Bakkeen kun marga mukkeen faffaca'anii argamanii qabuu fi micireewwan qabata . Savaanaan muraasni mukkeen kan dhuunfatame yoo ta'u kanneen hafan ammoo micireewwani dhuunfatamanii dha .

Gammoojjii ( desert )

Gammoojjiin kan argamu naannoo sarara dagalee 35⁰ ka fi 35⁰ ki tti. Naannichi kan ittiin amaleeffamu rooba bokkaa baay'ee xiqqaa qabaachuu dhaan . Bokkaan yeroo roobu cimaa fi yeroo gabaabduuf qofa. Gammoojjiin guyyaa baay'ee ho'a halkan ammoo baay'ee qorra . Kanaafis guyyaa tempireechariin baay'ee ol ka'aa dha . Biqiloonni zeeroofaayitoota jedhamanii fi biqiloonni bishaan jirmaa fi baala isaanii keessa kuufatan, biqiloonni sakkulantii ykn cuumaa gammoojjii keessa jiraatu.

Lafa margaa ( grass land )

Lafti margaa naannoo tirooppikaalii fi tempireetiitti argamu . Hammi rooba bokkaa lafa margaa gidduu gala baayoomee lamaaniiti . Lafti margaa kanneen armaan gadiin ni ibsama : Ganna ni ho'a bona ni qorra .  Baayinni rooba bokkaa muka guddisuuf gahaa waan hin taaneef mukkeen hin qabu.  Margi biqilaa baayoomee kana dhuunfatu dha  Lafti margaa beekamoo addunyaa kanaa :- pirayiresii Kanaadaa fi USA, paappaasii - Ameriikaa kibbaa , isteepisii - Awurooppaa fi Eshiyaa fi Veldiitisii - Afrikaa ti

Bosona baddadaree ( Temperate forest )

Bosonni baddaee naannoo tempireetii hemisfeerii kaabaa keessatti argama . Hemisfeerii kibbaa keessatti hin argaman. Bosonni tempireeti amaloota armaan gadiin ibsama . - Tempireechariin ganna ho'aa fi bona qorraa . - Roobni bokkaa kan waggaa giddu galaan cm 75 - 250

Diilalloo ( Tundra )

Baayoomiin Tundraa naannoo Kaabacabbii(Arktiik) fi alpaayinii keessatti kan argamu yoo ta’u, teempirrcharii garmalee qorraa fi yeroon guddinaa gabaabaa ta’a. Tundraan kun kan amala qabu permafrost (biyyee dhaabbataadhaan qabbanaa’e), biqiltoota xiqqaa guddatanii fi hanqina mukaatiin.