Aadaa

Aadaan jecha 'akkaataa jireenyaa' garee namootaa, hiikni isaas akkaataa isaan waan tokko hojjetan jechuudha. Gareen adda addaa aadaa adda addaa qabaachuu danda’u. Aadaan tokko dhaloota itti aanutti kan darbu barachuudhaan yoo ta’u, jeneetikiin garuu dhaalaan kan darbudha . Aadaan barreeffama namootaa, amantii, muuziqaa, uffata, nyaata bilcheessuu fi waan hojjetan keessatti mul'ata.
Yaad-rimeen aadaa baay’ee walxaxaa yoo ta’u, jechi kun hiika tokko tokko qaba. Jechi 'aadaa' jedhu baay'inaan karaa sadii fayyidarra oola.
- Oguma fi saayinsii namoomaa keessatti mi'aa olaantummaa qabaachuu, aadaa olaanaa jedhamuunis beekama .
- Akkaataa beekumsa, amantaa fi amala namaa walitti makame .
- Ilaalcha, ilaalcha, sona, safuu, galma, fi toobahawaasni tokko qooddatu .
Bal’inaan, ‘aadaan’ taateewwan dhala namaa hunda kan hammatu yoo ta’u, isaanis bu’aa jeneetikii namaa qofa kan hin taanedha. Muummeen aadaa qoratu xiimmada (anthropology) jedhama, mummeen biroo hedduun gahee qabaatus.
Aadaa biyyooleessaa
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Aadaa biyya tokko adda fi hawwataa kan taasisudha. Tokkoon tokkoon biyyaa sochii aadaa fi sirna aadaa adda addaa qaba . Aadaan meeshaalee qaamaa, wantoota ummanni itti fayyadamuu fi oomishu of keessatti qabata. Aadaanis amantaa fi gatii ummanni qabuu fi akkaataa itti yaaduu fi hubatu addunyaa fi jireenya ofii ti.
Biyyoonni adda addaa aadaa adda addaa qabu. Fakkeenyaaf, namoonni Jaappaan umuriin isaanii guddaa taʼe tokko tokko kiimonoo uffatu, daraaraa vaazii keessatti qindeessu, akkasumas sirna shaayii ni raawwatu . Biyyoonni tokko tokko aadaa isaanii keessatti wantoota tokko tokko kan akka loogii ykn amantii mormu . Biyyoonni tokko tokkos aadaa dachaa of keessaa qabu.
Aadaa naannoo ykn naannoo hin taane
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Aadaan naannoo, hawaasa ykn garee xiqqaa keessattis garaagarummaa qabaachuu danda’a. Bakki hojii tokko aadaa addaa bakka hojii walfakkaataa irraa adda isa godhu qabaachuu danda’a. Naannoon biyya tokkoo aadaa biyyattii hafe irraa adda ta’e qabaachuu danda’a. Fakkeenyaaf, biyya guddaa akka Chaayinaa ykn Kanaadaa keessatti naannoon tokko akkaataa dubbii adda ta’e, muuziqaa gosa adda addaa, fi shubbisa gosa adda addaa qabaachuu danda’a.
Gareen adda ta’ee socho’u ykn dubbatu aadaa xiqqaadha jedhamuu danda’a, ykn qaba .
Saboonni akka ummata Roomaa Awurooppaa keessa jiran aadaa adda ta’e qabu.
Aadaa dhaabbataa
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Dhaabbileen ykn dhaabbileen biroo (garee namootaa) aadaa adda ta’e qabaachuu danda’u. Dhaabbileen omishaa Jaappaan yeroo baayyee aadaa dhaabbilee warra dhihaa irraa adda ta’e qabu; guyyaan hojii sochii qaamaatiin kan jalqabu yoo ta’u, hojjettoonnis dhaabbatichaaf baay’ee amanamoodha.
Dhaabbileen damee teeknooloojii olaanaa keessa jiran yeroo baayyee aadaa dhaabbilee biroo irraa adda ta’e qabu. Dhaabbileen sooftiweerii fi kompiitaraa yeroo tokko tokko hojjettoonni guyyaa hojiitti tapha akka taphatan, ykn hojii irraa boqonnaa fudhachuun boqonnaa akka argatan ni hayyamu, sababiin isaas dhaabbileen kun kun hojjettoonni akka gaariitti akka yaadan gargaara jedhanii amanu.
Antiroopooloojii
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Antiroopooloojiin ilma namaa fi akkaataa isaan waliin walitti dhufeenya qaban qorachuudha. Anthropologist jechuun nama anthropology qoratudha. Ogeeyyiin antiroopooloojii aadaan namootaa fi jireenya isaanii akkamitti akka bocu qoratu. Aadaan yeroo hunda kan jijjiiramu akkuma namoonni socho’anii fi garee namoota haaraa wajjin wal qunnaman.
Fakkeenyaaf, godaantotni (namoonni biyya tokko irraa gara biyya biraatti ce’an) aadaa fi duudhaa isaanii tokko tokko biyya isaanii durii irraa eeguu danda’u. Aadaa isaanii haala kanaan eeguun, kutaalee aadaa isaanii bakka haaraa namoonni biroo itti mudachuu jalqabanitti fidu.
Aadaa Oromoo
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Oromiyaan aadaa hedduu qabdi.
Kana keessaa
- aadaa nyaataa,
- aadaa uffannaa,
- aadaa mana itti ijaaran,
- aadaa fuudhaa fi heerumaa,
- aadaa irreechaa,
- aadaa sirna ittiin bulmaataa,
- aadaa ateetee,
- aadaa sirbaa,
- aadaa ittiin wal dhibdee furatan, fi kan biroo hedduu qaba.
Aadaa Nyaataa
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Oromoon nyaata heedduu qaba. Jalqaba nyaata ykn dhangaa kanan tarreessa. Isaanis: biddeen fi ittoo, caabetaa fi ittoo, marqaa, mooqa, daabboo, foon, hindaaqqoo (lukkuu), cuukkoo, caccabsaa, buna qalaa, hancootee, nuugii, qoccoo, gooddarree, dinnicha, akaayii fi kkf.
Nyaata Oromoo akkuma nyaata biyya kamiiyyuu bakka gurguddaatti qooduun ilaaluun ni danda’ama.