Bizinasii

Bunaqa

File:Tokyo Stock Exchange - TSE.jpg Gabaan Aksiyoonaa Tookiyoo, bakka bunaqoonni gurguddoon itti daldalaman fi dinagdee addunyaa keessatti iddoo guddaa qabu.
Odeeffannoo Waliigalaa
Damee Saayinsii	dinagdee, Bulchiinsa
Madda Maqaa	Bu'aa/Naqa (faayidaa)
Yaad-rimeewwan Gurguddoo
Yaad-rimee Ijoo	Bu'aa, Riskii, Maamila, Dorgommii
Seenaa fi Ogeessota
Ogeessota Gurguddoo	Adam Smith, Peter Drucker, Henry Ford
Hojirra Oolmaa fi Walqabatii
Faayidaa Hojirraa	Hojii uumuu, Guddina dinagdee, Kalaqa haaraa, Jireenya fooyyessuu
Dameewwan Walqabatan	Seera, Herrega, Gabaa, Teeknooloojii

Bunaqni ykn Bizinesiin ykn Seedannoon sochii ykn dhaabbata mi'aafi tajaajila oomishuun, bituun, ykn gurguruun bu'aa (profit) argachuuf gaggeeffamuudha. Hiika bal'aatiin, bunaqni oomisha (kan akka meeshaalee fi tajaajila ) oomishuuf ykn bitachuu fi gurguruun jireenya ofii argachuu ykn maallaqa argachuudha. Akkasumas "sochii ykn dhaabbata bu'aa argachuuf seene kamiyyuudha." Bunaqni bu'uura dinagdee gabaaati; inni fedhii hawaasaa guutuun, hojii uumuun, fi guddina dinagdee fiduun gahee olaanaa taphata.

Yaad-rimeen bunaqaa nama dhuunfaa tokko kan suuqii xiqqoo bane irraa kaasee hanga dhaabbata idil-addunyaa guddaa (corporation) kan biyyoota hedduu keessatti hojjetuutti kan hammatudha. Bunaqni kamiyyuu, guddina isaa irratti osoo hin hundaa'in, kaayyoo wal-fakkaataa qaba: mi'a ykn tajaajila gatii oomishaa isaa caaluun gurguruun bu'aa argachuu. Milkaa'inni bunaqaa kan madaalamu dandeettii inni maamila hawwatee, dorgommoota isaa caalee, fi yeroo dheeraaf bu'aa qabeessa ta'ee itti fufuu danda'u irratti hundaa'a.

Seenaa Bunaqaa

Bara Durii fi Daldala Jalqabaa

Daandii Harrii (Silk Road), daandii daldalaa durii kan Bahaa fi Dhiha wal qunnamsiise.

Seenaan bunaqaa seenaa daldalaa wajjin wal qabata. Ilmaan namoota durii yeroo gareen jiraachuu eegalan, mi'oota fi tajaajila wal-jijjiiruun (barter system) bunaqa jalqaban. Fakkeenyaaf, qotee bulaan midhaan oomishe, ogeessa sibiila tumuuf kennee meeshaa argachuu danda'a. Guddinni qaroominaa fi magaalaawwanii bunaqa caalaatti sirnaawaa taasise. Qaroominni akka Meesoppottaamiyaa, Ijiiptii, fi Indiyaa daldala fageenya dheeraa gaggeessaa turan. Argannoon maallaqaa akka meeshaa jijjiirraa waloo tajaajilu, daldala salphisee fi guddina bunaqaatiif karaa bane.

Bara Giddugaleessaa fi Gareewwan Ogeeyyii

Bara Giddugaleessaa Awurooppaa keessatti, gareewwan ogeeyyii (guilds) bunaqa to'achuu keessatti gahee guddaa qabu turan. Gareewwan kunniin waldaa ogeeyyii damee tokkoo (fakkeenyaaf, warra muka soofuu, wayaa dhahuu, ykn sibiila tumuu) kan qulqullina oomishaa, gatii, fi leenjii ogeeyyii to'atanidha. Isaanis akka dhaabbata bunaqaa ammayyaa jalqabaatti ilaalamuu danda'u. Yeroo kanatti, baankonni Xaaliyaanii sirna herregaa ammayyaa (double-entry bookkeeping) uumuun, bulchiinsa bunaqaa fooyyessan.

Bara Daldala Addunyaa fi Warraaqsa Industirii

Jaarraa 16ffaa irraa eegalee, yeroon "Age of Discovery" jedhamu, daldalli addunyaa (global trade) akka babal'atu taasise. Biyyoonni Awurooppaa daandii daldalaa haaraa gara Ameerikaa, Afrikaa, fi Eeshiyaatti banuun, dhaabbata gurguddoo kanneen akka "East India Company" hundeessan. Dhaabbatoonni kunniin bunaqa idil-addunyaa kan jalqabaa yoo ta'an, aksiyoona (stock) gurguruun kaappitaala walitti qabachuu eegalan.

Guddinni guddaan garuu Warraaqsa Industirii jaarraa 18ffaa keessa dhufe. Kalaqni maashinoota haaraa, keessattuu motora hurkaa, sirna oomishaa guutummaatti jijjiire. Oomishni mana hojii harkaa irraa gara warshaa guddaatti ce'e. Kunis oomisha hamma guddaan (mass production), gatii rakasaan, fi saffisaan akka gaggeeffamu taasise. Bunaqoonni gurguddoon uumamanii, hojii hedduu uumuun, guddinni dinagdee fi magaalaawwanii akka ariifatu godhan.

Gosoota Bunaqaa (Akka Abbaa Qabeenyummaatti)

Bunaqoonni akkaataa abbaa qabeenyummaa isaaniitti garee adda addaatti qoodamu.

• Bunaqa Qeenxee (Sole Proprietorship): Gosa bunaqaa salphaa fi baay'inaan argamuudha. Nama tokko qofaan kan qabamuu fi geggeeffamuudha. Abbaan qabeenyaa bu'aa hunda fudhata, akkasumas liqii fi kasaaraa hundaaf dhuunfaan itti gaafatamummaa qaba.
• Waldaa (Partnership): Namoota lama ykn isaa ol ta'an waliin ta'uun kan hundeeffamuudha. Bu'aa fi kasaaraan akka waliigaltee isaaniitti hiramama.
• Korporeeshinii (Corporation): Qaama seeraa kan abbootii qabeenyaa (aksiyoona harkaa qaban) irraa adda ta'eedha. Abbootiin qabeenyaa liqii dhaabbatichaatiif dhuunfaan itti hin gaafataman (limited liability). Bulchiinsi isaa boordii daayirektarootaatiin gaggeeffama.
• Waldaa Hojii Gamtaa (Cooperative): Garee namootaa kan wal-gargaaruuf, faayidaa dinagdee, hawaasummaa, ykn aadaa waliinii galmaan ga'uuf hundeeffamuudha. Miseensonni ofii isaaniitiif hojjetu.

Dameewwan Ijoo Bunaqaa

Bunaqoonni akka gosa hojii isaaniitti dameewwan gurguddoo keessatti ramadamu.

• Qonna: Midhaan, kuduraa, fi beelada oomishuu.
• Albuuda Baasuu: Qabeenya uumamaa kan akka zayitii, gaasii, fi sibiilotaa lafa keessaa baasuu.
• Oomisha (Manufacturing): Meeshaa dheedhii fudhachuun gara oomisha xumuramaatti jijjiiruu (fkn, konkolaataa, uffata).
• Ijaarsa: Gamoo, daandii, fi caasaa biroo ijaaruu.
• Tajaajila (Services): Mi'a qabatamaa odoo hin taane, tajaajila kennuu. Kunis damee guddaa kan akka faayinaansii (baankii), yaala fayyaa, barnootaa, seeraa, bashannanaa, fi turizimii of keessatti qabata.

Dalagaalee Bu'uuraa Bunaqaa

Bunaqni kamiyyuu milkaa'uuf dalagaalee bu'uuraa muraasa sirnaan raawwachuu qaba.

1. Bulchiinsa (Management): Karoora baasuu, qindeessuu, hoogganuu, fi too'achuu.
2. Faayinaansii (Finance): Maallaqa argachuu, bulchuu, fi investimantii gochuu. Herrega sirrii qabachuun murteessaadha.
3. Gabaa (Marketing): Fedhii maamilaa hubachuu, oomisha beeksisuu, fi gurgurtaa guddisuu.
4. Oomisha (Operations): Adeemsa mi'a ykn tajaajila ittiin oomishamu too'achuu.
5. Qabeenya Namaa (Human Resources): Hojjetoota qacaruu, leenjisuu, fi bulchuu.

Yaad-rimeewwan Bunaqaa

• Bu'aa (Profit): Garaagarummaa galtii (revenue) fi baasii (cost) gidduu jiruudha. Kaayyoo bunaqaa isa guddaadha.
• Riskii (Risk): Carraa wanti eegamu osoo hin ta'in hafuu ykn kasaaraa mudachuuti. Bunaqni hundi riskii qaba.
• Maamila (Customer): Namoota ykn dhaabbata mi'a ykn tajaajila bituudha. Maamilli lafee dugdaa bunaqaati.
• Dorgommii (Competition): Haala bunaqoonni lama ykn isaa ol maamila walfakkaataaf dorgomanidha. Dorgommiin qulqullina fooyyessuu fi gatii hir'isuuf gargaara.

Gahee Bunaqaa Dinagdee Keessatti

• Hojii Uumuu: Bunaqoonni madda hojii isa guddaadha. Namoonni hojii argachuun, galii isaanii fooyyeffatu.
• Kalaqa Haaraa (Innovation): Dorgommiin jiru bunaqoota tooftaa, oomisha, fi tajaajila haaraa akka uuman isaan dirqisiisa. Kunis jireenya hawaasaa ni fooyyessa.
• Guddina Dinagdee: Sochii fi guddinni bunaqootaa oomisha waliigalaa biyyaa (GDP) guddisuun, dinagdeen akka dagaagu taasisa.
• Gibira Kaffaluu: Bunaqoonni gibira mootummaaf kaffaluun, tajaajila hawaasummaa (akka barnootaa fi fayyaa) deeggaru.

Qeeqaa fi Itti Gaafatamummaa Hawaasummaa

Bunaqoonni yeroo tokko tokko bu'aa qofa irratti xiyyeeffachuun qeeqamu.

• Miidhaa Naannoo: Faalama qilleensaa fi bishaanii, manca'a bosonaa.
• Miidhaa Hojjetootaa: Mindaa gad-aanaa kaffaluu, haala hojii gaarii dhabamsiisuu.
• Miidhaa Fayyadamaa: Oomisha qulqullina hin qabne ykn beeksisa sobaa dhiyeessuu.

Sababa kanaaf, yaad-rimeen Itti Gaafatamummaa Hawaasummaa Korporeeshinii (Corporate Social Responsibility - CSR) jedhu dhufe. Kunis dhaabbatoonni bu'aa argachuu cinaatti, naamusaan hojjechuu, naannoo eeguu, fi hawaasa deeggaruu akka qaban jajjabeessa.