Yesuus

Yesuus (Afaan Ibrootaa: יֵשׁוּעַ, Yēšūaʿ; Afaan Giriikii: Ἰησοῦς, Iēsoûs), kan Yesuus nama Naazireet jedhamuunis beekamu, barsiisaa fi lallabaa Yihudii jaarraa tokkoffaa ture. Inni amantii guddaa addunyaa, Kiristaanummaa, keessatti nama xiyyeeffannoo guddaa argatedha.

Kiristaanonni hedduun Yesuus Ilma Waaqayyoo fi kiristoos isa Kitaaba Qulqulluu kakuu moofaa keessatti raajiin dubbatame ta'uu isaa amanu. Akkasumas, du'aa ka'uu isaatiin ilmaan namootaa cubbuu jalaa bilisa baasee jireenya bara baraa akka argatan godhe jedhanii amanu. Barmsi Kiristaanummaa inni bu'uuraa Yesuus durbummaan Maariyaam irraa dhalate, jireenya isaa keessatti dinqiiwwan hedduu hojjete, Mootummaa Waaqayyoo lallabe, ilmaan namootaa fayyisuuf jecha fannifamee du'e, guyyaa sadaffaattis du'aa ka'e, achiis gara samiitti ol ba'ee mirga Waaqayyoo taa'e, dhuma irrattis deebi'ee warra jireenyaan jiraniif warra du'an irratti murteessuuf akka dhufu barsiisa.

Amantii Islaamaa keessatti, Yesuus (Iisaa jedhamuun beekama) nabiyyii Waaqayyoo (Allaah) isa guddaa fi kabajamaa ta'edha. Qur'aanni Iisaan Ilma Waaqayyoo ta'uu isaa hin fudhatu, garuu nabiyyii Ulul Azm (warra gurguddoo) shanan keessaa tokko, kan durbummaan Maryam (Maariyaam) irraa dhalate ta'uu isaa mirkaneessa. Yihudoonni garuu Yesuus Masiihicha isa eegamaa ture ta'uu isaa hin amanan.

Maqaa Isaa

Maqaan "Yesuus" jedhu Afaan Oromoo keessatti kan dhufe maqaa Giriikii Ἰησοῦς (Iēsoûs) irraati. Innis maqaa Afaan Ibrootaa יֵשׁוּעַ (Yeshua) jedhurraa dhufe. Maqaan Yeshua jedhu gabaabfamni Yehoshua yoo ta'u, hiikni isaas "Yaawee ni Fayyisa" yookiin "Waaqayyo Fayyina" jechuudha.

Maddoota Seenaa

Seenaan jireenya Yesuus irra caalaan kan argamu Kitaaba Qulqulluu Kakuu Haaraa, keessattuu Wangeelota arfan (Maatewos, Maarqos, Luqaas fi Yohaannis) keessatti. Wangeelonni kunniin barreeffamoota amantii yoo ta'anillee, seena-qorattoonni seenaa Yesuus qorachuuf akka maddaatti itti fayyadamu.

Barreeffamoonni amantii Kiristaanaa alatti jiran kanneen akka barreeffamoota seena-qorataa Yihudii Jooseefas (dh.K.B. jaarraa 1ffaa) fi seena-qorataa Roomaa Taasiitas (dh.K.B. jaarraa 2ffaa) keessattis Yesuus akka nama jiraatee darbeetti caqasameera. Hayyoonni seenaa ammayyaa baay'een isaanii Yesuus nama Naazireet dhugumaan jiraachaa turuu isaa irratti waliigalu.

Jireenyaa fi Tajaajila Isaa Akka Wangeelaatti

Dhalootaa fi Ijoollummaa

Wangeelonni Maatewosii fi Luqaas akka ibsanitti, Yesuus magaalaa xiqqoo Yihudaa, Beetaliheem keessatti dhalate. Haati isaa Maariyaam durba yoo taatu, hafuura qulqulluutiin ulfoofte. Abbaan isaa hordoffii seeraatiin Yooseef, nama Naazireet ture. Erga dhalateen booda maatiin isaa gara magaalaa Naazireetitti deebi'an, Yesuusis achitti guddate. Ijoollummaa isaa ilaalchisee odeeffannoon jiru muraasa.

Cuuphaa fi Qoramsa

Yesuus tajaajila isaa kan jalqabe umurii isaa waggaa 30 keessa ture. Jalqaba, Laga Yordaanositti Yohaannis Cuuphaadhaan ni cuuphame. Yeroo kanatti, Wangeelonni akka jedhanitti, Hafuurri Qulqulluun akka gugeetti samiirraa bu'ee isa irra qubate, sagaleenis samiirraa, "Kun Ilma koo isa jaallatamaadha, gammachuun koos isa irra jira" jedhee dubbate. Cuuphaa isaa booda, Yesuus guyyaa 40f lafa onaa keessatti Seexanaan qorame.

Tajaajila Galiilaa Keessatti

Yeroo tajaajila isaa irra caalaa kan dabarse naannoo Galiilaatti ture. Tajaajila isaa keessatti:

Barsiisuu: Yesuus waa'ee Mootummaa Waaqayyoo, jaalala Waaqayyootiif jaalala namootaa, araaraa fi qalbii diddiirrachuu barsiise. Barsiisni isaa inni beekamaan "Lallaba Gaaraa" jedhama (Maatewos boq. 5-7). Irra caalaa fakkeenyaan (parables) fayyadamee namoota barsiisaa ture.
Fayyisuu: Dhukkubsattoota hedduu, kanneen akka lamshaa'ota, jaamota, warra dhagni isaanii goge, fi dhukkuba nadaayii qaban fayyiseera.
Dinqiiwwan Hojjechuu: Bishaanii gara daadhii wayiniitti jijjiiruu, namoota kuma shaniif buddeena shanii fi qurxummii lama irraa nyaachisuu, bishaan gubbaa deemuufi warra du'an kaasuun dinqiiwwan isaa keessaa muraasadha.
Duuka Buutota Filachuu: Namoota 12 kanneen "eragamoota" jedhaman filatee, isaan leenjisee hojii misiyoonummaatiif erge.

Torban Dhumaa Yerusaalem Keessatti

Tajaajila isaa xumura irratti, Yesuus gara magaalaa Yerusaalem deeme.

Gala Yerusaalem: Ayyaana Faasikaa kabajuuf yommuu Yerusaalem seenu, uummanni akka mootiitti simatan.
Irbaata Dhumaa: Halkan qabamuu isaa dura, duuka buutota isaa waliin irbaata dhumaa nyaate. Yeroo kanatti Qulqulleettii (Eucharist) hundeesse.
Qabamuu fi Firdii: Getaasemaanee keessatti erga kadhatee booda, Yihudaa Isqorootiin amansiifamee qabame. Geggeessitoota Yihudii (Sanhedrin) fi bulchaa Roomaa Phonxoos Philaaxos duratti dhiyaatee firdiin du'aa itti murtaa'e. Sababni isaas, "Ani Mootii Yihudootaati" jechuu isaatiin yakka fincilaa raawwate jedhamee himatame.

Fannifamuu fi Du'a Isaa

Firdiin du'aa erga itti murtaa'ee booda, Yesuus fannifame. Bakki fannifamuu isaa Goologoosaa (Bakka Buqqee Mataa) jedhama. Sa'aatiiwwan muraasaaf fannoo irra erga turee booda du'e. Reeffi isaa fannoo irraa buufamee awwaalcha dhagaan qophaa'e keessa kaa'ame.

Du'aa Ka'uu Isaa

Kiristaanonni akka amananitti, Yesuus guyyaa sadaffaatti du'aa ka'e. Wangeelonni akka jedhanitti, awwaalchi isaa duwwaa ta'ee argame, innis yeroo adda addaatti Maariyaam Magdalaatti, duuka buutota isaatiifii namoota dhibbaan lakkaa'amaniif mul'ate. Du'aa ka'uun kun amantii Kiristaanaa keessatti bu'uura guddaadha, sababni isaas abdii jireenya bara baraa fi mootummaa cubbuu fi du'aa irratti argame agarsiisa.

Ilaalcha Amantiiwwan Adda Addaa

Kiristaanummaa

Amantii Kiristaanaa keessatti, Yesuus nama qofa osoo hin taane, guutummaatti Waaqayyo, guutummaattis nama (divine and human). Inni:

Ilma Waaqayyoo: Qaama Sadan-tokkummaa (Abbaa, Ilmaa fi Hafuura Qulqulluu) keessaa isa lammaffaadha.
kiristoos (Kiristoos): Fayyisaa addunyaa isa raajiin dubbatameedha.
Fayyisaa: Du'a isaatiin aarsaa ta'uudhaan cubbuu ilmaan namootaa dhiifameef. Namni kamiyyuu isatti amanuun fayyina argata.

Islaamummaa

Islaamummaa keessatti Yesuus Iisaa ibn Maryam (Iisaa ilma Maariyaam) jedhamuun beekama. Inni nabiyyii Waaqayyoo (Allaah) isa guddaa fi jaalatamaadha. Qur'aanni waa'ee Iisaa bal'inaan dubbata:

Durbummaan dhalachuu isaa ni mirkaneessa.
Dinqiiwwan hedduu (akka biyyoo irraa allaattii uumuu, dhukkubsataa fayyisuu, du'aa kaafamuu) hayyama Allaatiin hojjechuu isaa ibsa.
Kitaaba Injil (Wangeela) fudhatee akka dhufe barsiisa.
Garuu, Islaamummaan Iisaan Ilma Waaqayyoo ta'uu isaa hin fudhatu. Inni ergamaa Waaqayyoo fi nama qofa.
Akka amantii Islaamaatti, Iisaan hin fannifamne; kanaa mannaa, Waaqayyo gara samiitti isa ol fudhate. Dhuma baraatti deebi'ee ni dhufa.

Yihudummaa

Yihudummaan Yesuus akka kiristoos (Messiah) yookaan Ilma Waaqayyoo ta'eetti hin fudhatu. Barsiisni Yesuus waa'ee ofii isaa (akka Ilma Waaqayyoo) barsiisu amantii Yihudii isa tokkichummaa Waaqayyoo (monotheism) irratti hundaa'e wajjin walitti bu'a. Yesuus akka barsiisaa Yihudii jaarraa tokkoffaa tokkootti ilaalamuu danda'a, garuu amantii Yihudii keessatti bakka addaa hin qabu.

Ilaalcha Seena-qorattootaa

Seena-qorattoonni ammayyaa baay'een isaanii, madda amantii irraa garaagarummaa qabaatanillee, Yesuus akka nama seenaa keessatti jiraatee darbeetti waliigalu. Qorannoon "Yesuus isa seenaa" (historical Jesus) irratti godhamu, ragaalee argaman irratti hundaa'uun, jireenya isaa ifa gochuuf yaala. Walumaagalatti, hayyoonni Yesuus lallabaa Yihudii Galiilaa kan ture, Yohaannis Cuuphaan kan cuuphame, fi sababa siyaasaatiin ajaja bulchaa Roomaa Phonxoos Philaaxosiin fannifamuu isaa irratti waliigalu.

Wabii fi Maddoota

Kitaaba Qulqulluu, Kakuu Haaraa: Wangeelota Maatewos, Maarqos, Luqaas fi Yohaannis.
Qur'aana Kariim.
Barreeffamoota seenaa kan Flavius Josephus fi Tacitus.