Talk:Itoophiyaa

Page contents not supported in other languages.
Wikipedia irraa

Ciao! Come sta qualcuno in Italia?

I think the correct spelling in Afaan Oromoo is "Itiyoophiya". Just a thought.

Itoophiyaan Eenyuu[lakkaddaa gulaali]

Itoophiyaa biyyi jedhamtu kun umrii baay'een keenya beeknuun kan waggaa dhibbaa fi shantama hin caalleen Baruma Minilik irraa ta'uu mala. Seenaa Itoophiyaa kana dura beeknurraa karaa biraan yoo ileelle immoo biyyi Itoophiyaa jedhamtu jaarraa soddomii shaniin dura jechuunis waggaa kuma sadi'ii fi dhibba shanitti kan tilmaamamu bara Ayyaantuun saba Israa'el Museen Kitaaba qulqulluu barreesse keessa maqaan kun barreeffamee jira. Inni kun ifa ta'uun waan irra jiraatu natti fakkaata. . Kutaa Kitaaba Qulqulluu keessaa kitaabota maraman qulqullichi Museen barreesse akka beektonni macaafaa jedhanitti kutaawwan gara jalqabaa shananidha. Isaanis Seera Uumamaa, Seera Ba'uu, Seera Lewwootaa, Seera Lakkoofsaa fi Seera Keessa Deebiiti. . Yeroo jalqabaaf Kitaabni qulqulluun Museen barreeffame afaan Hibruu (Hebrew) yeroo ta'u, bara inni itti barreeffames dhaloota Kiristoosiin dura waggaa kuma tokkoo fi dhibba shanii haga kuma lama ni ta'a. Kana jechuun hanga guyyaa har'aatti yoo tilmaamame ganna kuma afuritti siiqa jechuu dha. Mee tokko tokkoon gadi fuunee haa ilaallu. . Waa'ee hiikkaa jechoota Kuush fi Itoophiyaa beekaan Macaafaa Onesmoos Naasiib namni biyya Oromoo kan kitaaba qulqulluu yeroo duraaf afaan Oromootti jijjiiran akkana jechuun hiiku. "Itoophiyaa jechi jedhamu afaan Israa'el/Hebrewitti Kuush jedhama. Itoophiyaa jechuun afaan Giriikiitti biyya saba magaalaa yookiin biyya nama fuula gurraachaa jechuu dha." "Kitaaba qulqulluu keessatti iddoo danuutti Kuush jedhame. Akkuma biyyoonni Gibxii, Sooriyaa, Saabaa, Baabiloon maqaa isaaniitiin waamaman kunis Kuush jedhamee waamama. Kakuu Moofaa yookaan Kitaabni qulqulluu dhaloota kiristoosiin duraa waggaa dhibba lama Afaan Ibrootaa irraa gara afaan Giriikiitti yemmu hiikamu iddoo baay'eetti Itoophiyaa jedhamee hikame" Jedha. . Kanaafis Kitaabota qulqulluu afaan Ingilizii versionii garaa garaan katabaman ilaaluu ni dandeenya. Kitaabni Qulqulluun afaan Ingilffaan katabaman gosa baay'ee yoo qabaatanis isaan keessaa muraasa kaasnee ilaalla. Akka fakkeenyaatti Kitaaba qulqulluu afaan ingilizii keessaa kallattiin afaan Girikii irraa kan hiikame "King James Version" yoo fudhanne jechi Itoophiyaa jedhu si'a soddomii saddeet keessatti argama. "Jewish Publication Society OT" versionii jedhamu keessatti immoo al soddomii sadii barreeffameera. Versioniima afaan Ingilizii ta'ee "Basic English" jedhamu keessatti immoo jechi Itoophiyaa jedhu kun si'a soddomii torba barreeffame. "World English Bible" Version keessatti immoo si'a soddomii tokko katabame. Versionii "New English Translation" keessatti immoo si'a digdamii afur argama. Kan afaan Oromoo keessatti immoo al kudha saddeet argama. . Egaa amma jechi Itoophiyaa jedhu kun akka Onesmoos Naasiib jedhanitti hiikni isaa kitaaba kana keessatti dhugumaan Kuush ta'uu mirkaneessuuf Versionoota afaan Ingilizii kana qofaa irraatti hundoofnee mirkaneessuu ni dandeenya jechuu dha. Bakka wal bu'uu isaaniis hubachuun nu hin rakkisu. Kan Afaan Oromoo fi Afaan Amaaraa yoo ilaalle loogii qabaachuu danda'a jennee yaaduu dandeenya ta'a, jechuu kooti. Kanuma afaan Ingilizii Ingiliffumaan yoo mirkaneeffanne, Qoollifannaa ilmaan Kuush hin qabu. Harki ONEGis keessa hin jiru. Jawaar Mahammedis hin barreessine jechuu dha. Yaa Ilma Kuush garaa guutuun na amani ati Itoophiyaa dha. . Gara mirkaneessuutti yeroon sin dabarsu, fakkeenyaaf kanuma King Jemes keessatti dursa jechi Itoophiyaa jedhu kan argamu jalqabuma irratti Seera Uumamaa boqonnaa lama lakkoofsa kudha shanirratti. Akkana jedha "And the name of the second river is Gihon: the same is it that compasseth the whole land of Ethiopia." Jedha. (Genesis 2: 13) Kan warra kaanii yoo ilaalle immoo; . Jewish publication Society OT "And the name of the second river is Gihon; the same is it that compasseth the whole land of Cush." (Genesis 2: ) . New English Translation "The name of the second river is Gihon; it runs through the entire land of Cush." (Genesis 2: ) . Basic English "And the name of the second river is Gihon: this river goes round all the land of Cush." (Genesis 2: ) . World English Bible "The name of the second river is Gihon. It is the same river that flows through the whole land of Cush. " (Genesis 2: ) . Bakka kanatti salphumatti yoo ilaalle versioniin King Jemes Itoophiyaa jedhee bakka fudhatetti versionoonni kaan Kuush jedhanii hiikaniiru. Bakka wal bu'aniiru jechuudha. Kan afaan Oromoos yoo fudhanne "Maqaan laga isa lammaffaas Giihon, innis guutummaa biyya Kuushitti naanna'ee ni yaa'a." (Seera Uumamaa 2: 13) . Asuma irratti fakkeenya biraa fudhannee yaa ilaallu. King Jemes version "Miriam and Aaron spake against Moses because of the Ethiopian woman whom he had married: for he had married an Ethiopian woman." (Numbers 12: 1) . Jewish Publication Society OT version "Miriam and Aaron spoke against Moses because of the Cushite woman whom he had married; for he had married a Cushite woman." (Numbers 12: ) . New English Transition version "Then Miriam and Aaron spoke against Moses because of the Cushite woman he had married (for he had married an Ethiopian woman)." (Numbers 12: ) . Afaan Oromoon immoo "Miiryaamii fi Aaron sababii Museen intala warra Kuush fuudheef isa irratti ka'ani," (Seera Lakkoobsaa 12: 1) . Tuqaa kana irrattis akkuma argaa jirru Kingi Jemes irratti Intala warra Itoophiyaa fuudhee jedha. Kan anaan na ajaa'ibe keessaa immoo New English Translation irratti intala warra Kuush jedhee booddee cuftuu keessatti intala warra Itoophiyaa jedha. Kun Itoophiyaa jechuun eenyu akka ta'e sirriitti ibseera jedheen yaada. Kaanimmoo Kuush qofa fayyadaman. Kanaaf Itoophiyaa jechuun Kuush jechuudha jedhanii nutti himaa jiru jechuu dha. . Mirkanoo tokko otoo dabalannee gaarii natti fakkaata. King Jemes "And there came out against them Zerah the Ethiopian with an host of a thousand thousand, and three hundred chariots; and came unto Mareshah." (2 Chronicles 14: 9) . Jewish publication society OT "And there came out against them Zerah the Ethiopian with an army of a thousand thousand, and three hundred chariots; and he came unto Mareshah." (2 Chronicles 14: ) . New English Translation "Zerah the Cushite marched against them with an army of 1,000,000 men and 300 chariots. He arrived at Mareshah," (2 Chronicles 14: ) . Basic English "And Zerah the Ethiopian, with an army of a million, and three hundred war-carriages, came out against them to Mareshah." (2 Chronicles 14: ) . world English Bible "Zerah the Ethiopian came out against them with an army of a million troops and three hundred chariots, and he came to Mareshah. " (2 Chronicles 14: ) . Kan afaan Oromoo "Yeroo sanatti Zeraan namni biyya Itoophiyaa loltoota miliyoonii tokkoo fi konkolaattota dhibba sadiin isaanitti duuluudhaaf ba'ee hamma Maareshaatti in dhufe." (Macaafa Seenaa Baraa Isa Lammaffaa 14: 9) . Tuqaa armaan olii battala ibsinu immoo kan afaan Oromoo dabalatee versionoonni hunduu jecha Itoophiyaa jedhu fayyadaman. Garuu isaan keessaa versioniin New English Translation jecha Kuush jettu fayyadame. Egaan yaa dubbistootaa, kana eenyullee irra gahee mirkaneeffachuu kan danda'uudha. Kuush jechuun Itoophiyaa jechuu akka ta'e, kitaaba qulqulluu irratti hundaa'uun akkuma beektonni Macaafaa kana duraa kaa'anitti waan baay'een mirkaneessuu ni dandeenya. Garuu nama dhugaa fudhachuuf qophii ta'ee biratti kun gahaadha jedhee waanin amaneef Itoophiyaan afaan Hebrew yookaan afaan Israa'eliin Kuush jechuu ta'uu isaa Kitaaba qulqulluu irratti hirkadhee ibsuu ammaaf asuma irratti dhaabuun barbaada. . Yaa kabajamtoota dubbistootaa, asirratti cimsitanii naa hubachuu kan qabdan, amantii keessa galee akkanatti ibsuu kanin barbaadeef shiraa fi soba diinaa ifa baasuuf qofa osoo hin taane, diinni sobee kanuma hin taane ta'e jedhee afaan faajjii uumuun eenyummaa keenya kan isaa taassisee ittiin boonee nurratti goobee jiraata. Nutimmoo akkuma isaan jedhaniin dhugaa jennee fudhachuun hunda keessa gallee qorachuu dhiifnee eenyummaa keenyaan boquu buufnee jiraanna. Ciniinnannee, wal dhaggeeffannee eenyummaa keenya isa dhugaa ganamaa sana deeffannee boonnee akka jiraannuufidha. Kana yeroon jedhu waanyoo fi jibbinsa sabaaf akka hin taanee naa beekaa. Sanyii fi dogoggorri mootii adda bahaa dha. Ani kaayyoon koo yaada cichaadhaan Itoophiyaa ta'aa jechuu koo akka hin taanes beekuu qabdu. Jechuun afaan tokko, aadaa tokko isa jedhan sana miti. Lammiin Oromoo taanee, lammummaan Itoophiyaa ta'uu ni dandeenya. Isa kanafis hajaa guddoo itti hin qabu. Garuu mee Minilikiin ilaalaa. Akkuma beekamu namni kun sanyii sem keessaa Amaara. Waa'ee eenyummaa isaa irratti waan sadii dubbata. "Nuti Habashaa dha. Sanyii Arabaa keessaa qabna. Habashaa jechuun kan wal make jechuu dha" jedha. Karaa biraa immoo "Ani sanyii mootii Israa'el, sanyii Solomooni" ofiin jedha. Afaanuma sana dubbateen deebisee "Ani sanyii Itoophiyootaati. Sanyii aslii taate, kan maqaan ishee kitaaba qulqulluu irratti katabame" jechuun of dhaadhessa. Namicha kana yoo hubanne kasaaraa eenyummaa guddaa, eenyummaa ofii tuffatanii eenyummaa namaan of waamuuf dhama'uu keessa yoo jiraates, eenyummaama ormaa fudhatee itti gammada. Kan isin dhibu keessaa isa habashaa ofiin jedhetti yoo siqe malee kuuwwan isawuu hin beekan. . Waa'eema kasaaraa eenyummaa mootota keenya kanaa keessaa osoo hin bahiin Itoophiyaan isheen asliin kushoota ganamaa wal morkii mootota garaagaraan erga diigamtee booda, boca amma qabduun irra deebiin ijaaramuuf harka Minilik mooticha Itoophiyaa irratti kufte. Yeroo kana Minilik maqaa biyya deebisee moggaasuu barbaadee Itoophiyaa argate. Itoophiyaan inni argates Kitaaba qulqulluu iratti maqaa bareedaa fi eebbifamaa ta'uu ishee malee, hiikkaa akkamiin akka moggaafamtee fi maal jechuu akka ta'e hin hubanne ture. Lafumaa ka'ee aboo biyyi kun Itoophiyaa jedhamti jedhee itti dhoobe. Kanumaaf natti fakkaata keenya duraan biyyi Itoophiyaa jedhamtu akka waan hin turree fi Waanumu Minilik uume jennee fudhachuun ofirraa qoollifanna. Baay'een keenya ammoo dhimma itti hin qabnu. . Ammas seenaama walitti maxxaneen Mootii Itoophiyaa biraan kan Minilik booda dhufe "Haayile Sillaaseen" nama eenyummaa isaa irraa jibbee guddaa qabuu fi eenyummaa ambaa of itti maxxansee deemu ture. "Ani mootii mootota Itoophiyaa hidda dhalata Yihuudaati ofiin" jedha. Gabaabumatti mootiin kun abbaa isaa nama Oromoo Welde Mikaa'el Guddisaa irraa godina Harargee bahaatti kan dhalate ta'ee osoo jiruu ani hidda dhalata Yihuudii ti. Leencicha Yihuudaatis ofiin jedha. Ilaa as irratti waan tokko, namichi bara tokko Ameerikaa Waayit Haawusitti affeeramee akka carraa ta'ee gaasixeessitoonni afgaaffii godhaniif "Ati gurraacha yeroo duraaf Waayit Haawusii seentedha. Kanaaf ammoo maaltu sitti dhagahama?" Jedhanii gaafatan. Innis akkas jechuun deebiseef "Ani gurraacha miti. Ani sanyii Yihuudaati." Jechuun deebiseef. Gaazixeessitoonnis Yihuudaa gurraacha arganne jedhanii itti qoosan. . Hubadhaa, namni kun eenyummaa isaa guutummaa guutuutti gane jechuu dha. Tokkoffaarratti gurrachuummaa isaa, Kuush yookaan Afrikummaa sirrii godhee akka ta'utti gane. Lammaffaa irratti Itoophiyummaa isaa waakkate. Kan sadaffaa Oromummaa isaa haaleera. . Kanaaf namichi kun eenyummaa Yihuudummaa irratti rarra'uun isaa dhugumaan, sanyii isaa jijjiiruu danda'eeraa jennee yoo ilaalle, eeyyee namichi kun eenyummaa nama biraa fudhateera jedhamuun ni danda'ama. Innis dhugumaan Yihudaadha. Garuu Yihuudaa sanyii Israa'el kudha lamaan keessaa tokko osoo hin taane, eenyummaa 'Yihuudaa nama biyya Keeriyoot, Asqoorxiyoos Yihuudaa yookiis Yihuudaa isa Yesuusiin gurgurate' ta'eera. Karaa biraan eenyullee gantummaa namni raawwate hojiin obboleessa Asqortuu Yihuudaa ta'eera jechuu dha. . Waa'ee warra isin Itoophiyaa miti nuun jedhanii, akka isaan Itoophiyaa hin taane ragaa tokko isinii haa dabalu. Kitaaba Luba Balay Mokonnin barreessan kan mata dureen isaa kiristaanummaa fi Oromoo jedhu fuula digdamii tokkoffaa irratti, warri amma nuti Itoophiyaadha jedhanii, Oromoo fi uummata kuush kaan ammoo isin Itoophiyaa miti jedhan kun waggaa dhibba lamaan dura, barreeffamni fi barruuleen isaan qaban "warri Itoophiyaa nu lolan" jedha malee bakka tokkottuu nuti Itoophiyaa dha hin jedhu. Kan jedhu barreesseera. Namni kun kitaabota amantii fi kitaabilee biraa isaan gola keessaa qaban itti dhiyeenyaan waan beekaniif ragaa waliin wal qabsiisuun eeraniiru. . Itti dabaluun burjaajessitoonni seenaa magaalli Kuush Kaayiroodha malee Itoophiyaan kan Kuush miti nuun jedhu. Tole haa ta'u Fara'oon hidda dhalata Kuush miti kan jedhu falmii hin qabu. Piraamidii kan ijaaranis sanyii Kuushotaa miti hin jedhu. Garuu iddoo kanatti burjaajessitoota jalaa waanti wal dhaheeru tokko jira. Innis akka qorattoonni jedhanitti biyyi Kuushii fi biyyi Gibxii tokko miti. Biyyi Kuush yookaan biyyi Itoophiyaa biyya mataa isaa danda'e kan Gibxii gama kibbaatti argamu ture jedhu. Gibxii gad gara kibbaatti jechuun Itoophiyaa ammaa dabalatee Suudaan kaabaa jechuu dha. Seenaan qabatamaan qorattootaan mirkanaa'e, Meero'ee fi Naappaataan magaalonni gurguddoo uummata Kuushis bakkuma amma jedhame kana. Kanas seenaa Kitaaba qulqulluun haa mirkaneessinu. . "Kuushii fi Gibxi jabina daarii hin qabne ni ta'aniif; Fuxii fi Liibiyaanis gargaartota ishee turan." (Macaafa Naahom Raajichaa 3: 9) . Ilaa bakka kanatti Kuushii fi Gibxi jedhe. Kuushii fi Gibxi qaama garagaraati jechuu dha. Asirratti Kitaaba qulqulluu afaan Ingiliffaa King Jemes Version haa ilaallu. . "Ethiopia and Egypt were her strength, and it was infinite; Put and Lubim were thy helpers." (Nahum 3: 9) jedha. Bakkuma Kuush jedhu Itoophiyaa fayyadame. . Tarii Onesmoos loogii hojjete yoo jedhama ta'es. Version Ingiliffaa biraa ilaaluun ni danda'ama. World English Bible "Cush and Egypt were her boundless strength. Put and Libya were her helpers." (Nahum 3: ) inni kun immoo Kuush fayyadame. Kanaaf akka burjaajessitoonni ofii burjaaja'an jedhanitti osoo hin taane Kuushii fi Gibxiin biyya adda addaati. . Kana kanumaan darbee Kuush eenyu isa jedhu irratti immoo waanta ifaa ta'e tokko irra deebiin cimsee barreessuun barbaada. Amma Kuush jechuun Itoophiyaa ta'uu mirkaneessinee bira tarree jirra. Itoophiyaa jechuun ammoo nama gurraacha jenneerra. Kanaaf gurraachi hunduu Kuush ture jechuu dha. Herrega kanaanis ta'ee qorannoo kamiinuu gurraachi kamiyyuu ani Kuush miti yoo ofiin jedhe irraan kan hafe jechuu kooti. Fakkeenyaaf uummattootuma biyya keenya keessaa jiraatan otuu fudhannee Kuushtik, Naayilootik, Omootik fi Semeetik dha. Omootikiin yoo fudhanne maqaa laga Oomoon waamamu. Lagni Oomoo laga malees dhiiga miti. Dhugumaan uummanni gurraachi kun dhiigni isaa Kuush. Haaluma wal fakkaatuun uummanni gurraacha Naayilootik jedhamee maqaa laga Naayiliin waamamu. Naayil ammoo bishaani malee dhiiga miti. Asirratti waanti beekamu qabu tokko gartuun afaani isaan dubbatan Niiloo-Saaraa jalatti ramadamuu danda'a. Garuu dhiigni isaanii Kuush guddicha dha. Kanneen Kuushiin of waamaa jiran immoo Silattuu Kuushidha. . Gara dhimma rakkoo itoophiyummaatti wayitan deebi'u, rakkoon Itoopbiyummaa kaanserii ta'ee okkolaa deemsisu ilaalchaa fi beekumsa burjaaja'aa mootoliin Itoophiyaa darban qabanii dha. Akkuman barruu kana gara jalqabaa irratti dhimma eenyummaa mootota Itoophiyaa lamaa kaasetti kasaaraa eenyummaa guddaa qabu. Waanti nama ajaa'ibu immoo hanga Itoophiyummaa isaanii illee waakkatanitti gahaniiru. Biyya kanaaf maal akka hawwan namaaf hin galu. Sirna boodatti nama hanbisuu fi diimokiraasii quucarsu jaallatu. Sabaa fi sablammii biyyittiitiifis kabaja tokkolleen hin agarsiisan. Nama waan gaarii hojjete yookaa nama Diimokiraasii fiduuf tattaafate ni dhabamsiisu. Akka fakkeenyaatti seenaa Lij Iyyaasuu ilaaluun murteessaa dha. Kaayyoon Lij Iyyaasuu guddaanii fi eebbifamaan seexanoota sobanii Kiristoosiin amaneerra jedhanii Suufii uffatanii deemaniin gatate galma ol ka'aa fi fagoo akka qabu ni beekama ture. Seenaa Iyyaasuu kana dubbisaa. Maddi toora Interneetii dha. . Baqqalaa Jirataa irraa Dubbistotaf! harra waa’ee haala siyaasa Itopiya ammaa otuu hin taane seenaa wagga 100 duraa kitaba tokko keessatti dubbise isinii hirun fedhe. Seenaa Itopiya bara 1847 hanga 1983 jedhu afaan Amaaratin profeser Bahiru Zawudee barreese irraan gara afaan Oromooti hike. . Seena kana keessatti maqootin Fitawuraarii (ፊታውራሪ), Ligaabaa (ሊጋባ), Iraas (እራስ), Bitwadad (ብትወደድ), Iceegee (እጬጌ), Dajamasha (ደጃዝማች) fi Mokanint (መኳንንት), Liji (ልጅ), Abeto (ኣቤቶ) jedhan dhalootni ammaa keessuma dhalootni qubeee dhaga’anii waan beekan natti hin fakkatu. kanaafuu maqaa kabaja ykn taayitaa ta’uu isaa akka hubttan. . Jabana Iyaasuu Iyaasun abbaa isaa Mootii Walloo Mika’el (durati Iraas Ali) fi haadha isaa hintala Miniliki Shawaraggaa irraa dhalate. Minilik Ilma dhiiraa hin qabu. . Xaayitun (haati warraa Minilik) yeroo aangoo irraa dhorkamtu dargagoo Mooti Minilik dhaaluf qopha’u jalaa gufuun tokko buqa’e. Waggaa isaatti bara1903 bakka bu’aa (እንደራሴ) isaa kan ta’e Bitwadad Iraas Tasamman yeroo du’emoo dargagoo Iyasuudhan kan hayi jedhu ni dhabame. Angoo guutu dhunfachu kan isa dhorke kan xuxamee dhumee garuu du’uu dide qama Minilik qofaa dha. Minilik afurri keessa bahudhaf ganaa waggaa lama turutu irra ture. Iyaasun mootii moototaa jedhamuu yoo baateyyuu yeroon aangoo isaa bara 1903 hanga bara 1909 ture, Haata’u malee jalqabuma irratti qixa hin eegamne irraa humni taayitaa Iyaasuu falmu dhalate. Ajaja Xaayitutin Finfinnee akka hin geenye kan dhorkamee ture Iraas Abataan nugusummaa irraa dhorkamuu Xaayituu akkuma baren hamilee injiffannotin gara Finfinnee dhufee barcuma mooti Minilki qabachudhaf yaada kan jedhu oduun faca’e. Karaa tokko bakka Iraas Tasammaa nama isaaf ta’u busee karaa biroo moo Zawudituu (hintala Minilik) fuudhee yeroo isheen muudamtu maqaa isheetin bitudhaf yaala hamin jedhus ture. Dubbichis kan ifa bahe meeshaa masaraa mootichaa keessa jiru qabachudhaf yeroo seenudhaf yaale ture. Waardiyotni masaraa Fitawurarii Gabramaramin oganaman hin seensisnu jedhani giddutti dubbin cimaan erga dhalatee booda Abunin (oganaa amantii Ortodoksii) gidduu seenee dhiigni otuu hin dhagala’in qabbanese. Abataanis gara naannoo bittaa isa jala jiru Kambataatti deebi’uf waligale. Abbaa Iyaasuu Iraas Mika’elif garuu kun gahaa hin turre. Aangoo seerri ilmaa isaatif kennu mormitotni itti baayatanii waan rakkisanif fakkataa rakkoo kana guutummatti dhabamsisudhaf loltota 8000 qajeelchudhan Finfinnee dhufe. Sana boodas Abaataa Kambataa irraa waamsisee/yaamsisee Maqdallaatti ergee hidhamee akka turu godhe. . Kana giddutti kallattiti bahee mullachuu irra of dhoksee kan ture ejjennon Fitawurarii HabeteGiyorgis (Qusee Dinagdee) cimaa dhufe. Kambtaa Abataan dhabe dabalachuu irra darbee oganaa Mokanintota Shawaa ta’ee olbahe. Yeroo tarkanfin Iyaasuu Mokanitota yaaddoo keessa galche Iyaasauu angoo irraa buusuu qindeese, boodas yeroo abbaan Iyaasuu Iraas Mika’el ilma isaa aangootti deebisudhaf yaalii godhe fashalesuu keessatti hojii qulfii hojjete. . Jabanni mootummaa Iyaasuu jabana hibbodhan guutame dha. Afaan guutanii garummaa isaa fi gadhummaa isaa dubbachuun nama dhiba. Carraa isaa ta’ee jabanni Iyaasauu gababaa yoo ta’uu kan isa booda taayitaa qabate Tafarin faalla isaa baroota dheeradhaf Itopiyaa bituu isaa irra yyuu akka maqaan iyaasuu tolaan ka’uu hin barbadu ture. Kanafuu kitabota seenaa baayee keessatti irra deddebi’ame kan himamu muslima ta’uu isaa, qoosaa fi tapha jaallachuu Iyaasuu ti. Kitaabota caalaa ummata qubee hin lakka’intu waa’ee tolaa Iyaasuu dubbata. Baredinni isaa, dandeetti dubbii fi nama isporti ta’uun isaa kan qalbii ummata hawwatan keessaa turan. Qeeqa dalgaa mootummaf xiyyeefannaa hin kennu jedhufille kun kan ta’eef ijollumma isaa irraa kan dhufe jedhee falmaafii ture ummatni. . Iyaasuun yeroo taayitaa isaa gababduu sana keessatti tarkanfii hawaasummaa fi guddina dinagdee cimsu jedhaman tokko tokko fudhatera. Qabeenyi dhunfaa akka kabajamu fi gibira yerodhan akka sasabuu, sirnni himataa fi himatamaa walitti hidhee gidirsuu akka hafuf tarkanfii fudhatera. Akkasumas sirna Leebaa shayi (Hattuu adamsanii qabu) jedhamee beekamu, garuu kan namootni ittin haaloo walirratti bahuf itti fayyadaman seera qabsisudhaf yaalera. Heerrega mootummaa oditii gochisisudhan namoota qabeenyaa fi maallaqa mootummaa ballesan irratti tarkanfii fudhachudhan Itopiyatti Iyaasuun nama isaa jalqabaa ti. Kan nama gaddisisu garuu nama jibbee kana sababefatee hidhuu isaa ti. . Walumaa galatti amalli fi imaammatni Iyyaasuu kan walmormanii fi itti fufinsa hin qabne turan. Karaa tokko imimmaan namoota midhamanii haquuf jecha Afarota qabeenyaa ummata Oromoo jiillee saaman irratti yeroo duulu argina. Baruma sana moo kan bara baraan maqaa isaa xuresaa hafee duula ummata Gimiraairratti adeemsisame oganuu isaa fi namotni kuma hedduutti lakka’aman akka garbudhaf saxilaman gochuu isaa ti. Waardiyota nageenya magalaa eegan xurumbullee (poolisi) jedhamudhan kan beekaman kan dhabe Mootin kun galgala galagalamoo ofumaf seera cabsee jara sanaa wajjin walitti dhukasuu irratti argama. . Kun marti akka laayyotti kan bira darbaman turan. Badii Iyaasutif sababa kan ta’an Gimiraa irratti duuluu fi xurumbullee wajjin walitti dhukasuu isaa otuu hin taane waraana Adawa booda siyaasa biyyatti tasgaba’ee fi waligaltee dipilomaasii mootummota alaa wajjin ta’e jeequu isaa ti. Iyaasun Mokanintoota bara Minilk ulfinaa guddaa qabaachaa turan ayyana irraa ballese. Mootii isaanii Minilikin ajjabanii bakka addaa addaa deemuu akka waan guddatti warra lakka’an mokanintota kana callisanii ta’uu qabu jechudhan kan armaan gaditti dubbifamu kan sammuu isaani cabsu ittin jedhe: . ”Yeroo anni namota dargagoo ta’an fudhadhe biyyaa dawwachuf ka’u hayyama kiyya malee na hordofuu hin dandeesan. Furdatanitu, dullomtanitu. yeroo keessan abbaa kiyyaa hordoftani biyya misomsitanitu. amma garuu figdanii jalaa bahuu fi, aritanii qabuu waan hin dandeenyef teesanii dalagaa keessani irratti cimuu qabdu” jedhe. . Ilaalcha gaaridhan yoo ilaalan kan Iyaasuun jedhu isin yeroo keessanitti hojjetanitu, ammammoo Itopiyaa hammayyofte ijaaruun dabareen kan keenya jechuu isaa ti. Mokanintootni garuu haala kanan hin ilaallef. . Iyaasuun kan obsa dhabe mokanintota qofa irratti otuu hin ta’in Minilik mataa isaatti ture. Jireenyaa fi du’a giddutti rarra’ee turuun Minilik carraa siyaasa Iyaasus akkasuma akka rarra’ee hafu waan godhef. Walitti bu’ins wardiyota masaraa fi Iyaasuu giddutti bara 1905 ummames obsa dhabuu isaa kan mullise dha. Miniliki malee goofta biroo kan hin beekne wardiyotni akkuma duratti Iraas Abaataa masaraa seenuu dhorkan ammas Iyaasudhan hin seentu jedhan. Sababni isaas Iyaasuun Minilikin gara Ankobaritti geesisuf yaada qaba kan jedhu waan dhaga’anif otuu nuyi hin du’in mootin keenya masaraa kana hin bahu jechudhan Iyaasuu irraatti karra cufan. Iyaasunis masaraa marsudhan wardiyotaf waan tokkolle alaa akka hin seenef godhe. Dhukasni sa’aa 5 ture gidduu isaanitti banamee namoota 17 kan ta’an du’an. Xumura irratti oganaan amantii Abuna Matiyos gidduu seenee wardiyotni akka harka kennan ta’e. Iyaasunis oganaa wardiyota Fitawurari Gabramaram Begemdritti (Gondar), qondaltota hafanmoo Ankobartti akka hidhaman godhe. Iyaasun injiffanno isaa booda Dajamasha Tasammaa Gazmuu Masaradhaf oganaa haraa muude. . Iyaasun kan qormata keessa galche mokanintota qofaa otuu hin ta’in olaantummaa amantaa Ortodoksitis. Dinootni isaa Iyaasuu ummata biratti jibbisisudhaf akka meeshaatti kan itti fayyadamanis isuma kana. Iyaasun warra amantaa kiristanaa hordofuu wajjin fuudhan walitti hidhatee jiraachun isaa otuma beekamu kan afarsamee odefamu garuu dubartii musilimaa fudhe kan jedhu ture. Bataskana Qacanee Madanalamii ijaarsisuu fi gadami Dabralibanosif gargarsa gochuun isaa dagatamee akka raajitti kan odeefamu Masgidota ijaarsise kan jedhu ture. Himanni bara 1909 Iyaasuu irratti dhiyates manafiqa (nama amantaa hin qabne) kan jedhu ture. Himani kun fakkachuufi didnan duris nama Mahamad Ali jedhamu (abba isaa Iraas Mika’el jechuu isaanii ti) irraa kan dhalate irraa maaltu eegama kan jedhu ture. . Himatichi garuu haqa hin ture. Ragaan biyya keessas ta’a kan biyyota alaa irraa argaman kan mirkanesan yaalin Iyaasuu kirstanummaa Islamummadhan bakka buusudhaf otuu hin ta’in sirna loogidhan guutame haqee muslimoni biyya isaanii irratti akka keessummatti ilalamuu isaanii hambisudhaf ture. Rakkoon iyaasuu imammata isaa ifatti ibsuu fi hojirra oolchudhaf toftaatti fayyadamuu dadhabuu isaa ti. Imammata amanti iaalchisee oganaan Iyaasudhan walgitu Itopiyatti argamera jedhanii yaadun nama dhiba. . Qixa kanaan yoo ilaalame immammatni amantii Iyaasuu biyyattin sabaa, sablamii fi amantalee gurgudda lama qabdu kun biyyaa waqixumma fi haqaan tokkummaan ishee ijaaramu gochudhaf yaalii isa jalqabatti jechuun ni danda’ama. Garaa garumman yaadaa Iyaasuu fi diinota isaa gidduu jiru hagam ballaa akka ta’e kan mullisu himata fulbana 16 bara 1909 Iyaasuu irratti dhiyate yoo ilaalu dha. Himatichi akkas jedha ”Iyaasuun kan Islamni qale nyaachudhan biyyan babalisa jedhee ummata sosoba kan jedhu ture. . Imaammatni haaraan Iyaasuu ummatota biyyatti kan tuffataman akka biyya isaanii irratti kabajaa fi walqixummadhan jiraatanif yoo ta’u karaa biraa mormitootni isaa lammiliee biyyatti humnaan qabatan dhiituu fi gabarsisuu malee imaammata biraa akka hin qabne mullisa. . Himanni manafiquma Iyaasuu irratti dhiyaate amantii kiristanaf yaaduu irraa kan madde otuu hin ta’in yaaddo siyaasaa isaan qabateef amantiiti fayyadamudhaf mija’aa ta’ee waan argamef dha. . Mokanintoota Shawaatif Iyaasuun kan balaa ta’e olaantummaa isaanii qormata keessa galchuu isaa ti. Jabana Minilik kabajamoo fi sodatamoo kan turan jabana Iyaasuu tuffatamuun isaanii isaan aarse. . Kanaafuu otuu Iyaasuun bakka jaallatu Ogaden dawwacha jiruu aangoo irraa isa buusudhaf tumaa tumuu eegalan. Haala kana ibsudhan Iyaasuun dafee akka deebi’u dhamsi yoo isa gahes mokanintota Shawaa isaayyuu hin gahan jedhee tuffidhan deebise jedhama. . Imammatni Iyaasun mokanintota Shawaa dadhabsisuf qabu sadarkaa olaanaa irra kan gahe caamsaa bara 1906 abba isaa Iraas Mika’elin Mootii Wlloo fi Tigree godhee muuduu isaa ti. Mataan isaa Lij ykn Abetoo dha malee mootii ykn mootiimotota kan hin jedhamin Iyaasun abbaa isaatif taayitaa olaanaa kenne. Iraas Mika’elis Kaaba Itopiyaa kallatidhan kan hafemoo karaa ilma isaa harka duubatin to’annaa isaa jala galchee biyyatti irratti Mootii beekamaa ta’e. . Sirna mudama Iraas Mika’el irrattis Abuna Axee Yohanis kan ture Abuna Phexrosin kan durfame jilli tokko kan ergame yoo ta’u Iyaasuu bakka bu’uudhan kan argaman ministera masaraa Ligabaa Walda Gabrel Bashaa fi ministera maallaqa Bajrondi Yigezu Bahabtee turan. Ayyanichaaf midhagina fi kabaja kennudhafis Iyaasun masaraa Miniliki Zawudi fi uffata muudamaa baasee erge. . Imammatni Iyaasu mokanintota Shawaa dallansise kan biroo tarkanfii muuduu fi shaaruu inni fudhate dha. Imammatni isaa kun mokanintota baayedhaf kan tolu hin turre. Fakkeenyaf ministera rayyaa ittisa biyyaa kan ture Fitawurarii Habta gorgis taayitaa dura taa’ummaa mana maree ministirotaa irraa buusee nama isatti dhiyatu Nagadras Haile gorgisin muude. Dajamash Tafarinis (Hayilasilase) madda galii isaa gumuruka Harar fi Dirredawaa irra kasee nama hiriyaa isaa ta’e Yidilbi nama jedhamuf ka’e. Yidilbin naannoo Gambeelas dabalee akka bulchuf mudame. . Tarkanfin kun namoota baayee waan mufachisef Iyaasuu aangoo irraa fonqolchuu yoomiyyuu caalaa barbachisaa ta’ee mullate. Waligalteen Tafarii (Hayilasilasee) fi Habtegorgis Dinagdee yoo itti fufuu baateyyuu kan madde kana irraa ti. . Sana boodas Iyaasun mootummota 3 gurguddo ta’an ija isaanii Itopiyaa irra ka’atanii turan Inglizii, Faransayii fi Xaliyanii irratti yaaddoo guddaa uume. Walabumman Itopiya motummota kana yeroo hunda isaan warersa ture. Sababni isaas ummatoota naannolee ollaa Itopiyaa bittaa koloni isaani jala jiran nu irratti fincilsisa jedhani waan sodatanif. Kanaaf jecha bara 1899 Itopiyan olaantummaa isaani jalaa akka hin baane waligaltee godhan.. Minilik mataan isaas walabummaan Itopiya akka guutuu hin taane waan hubate fakkata. Kanaaf jecha mootummota saden walin imammata diplomasii wal kabajuu fi wal danda’uu jedhu irra gahuu danda’ee ture. Imammatni Iyaasuu garuu kan madalii hariroo alaa kana diigu fakkatee mullate. . Balaan kun mootummota sadenitti kan ifa ta’ee mullate imammata Iyaasun Ogadenif qabu yeroo beekan ture. Iyaasun naannoo sanaf jalala addaa waan qabu fakkata. Akka waan magnetin harkisuu naanna’e naanna’e achumatti deebi’a. Dinootni isaa kan aangoo irraa isa buusanis otuu inni achi jiruti. Imammata amantii irratti akka arginetti yaalin Iyaasuu ummatni sumalee itopiyummaa isaatin kabaja isaaf malu akka argatuf ture. Jalala addaa Ummatni sumalee Iyaasudhaf qabus kan mullate gaafa inni taayitaa irraa buusame ummatich Hararitti duuluu isaa ti. Iyaasun abdii sumaalee cimsudhaf tarkanfii fudhate keessaa tokko nama Abdallaa Sedeq jedhamu nama biyyaa bulchaa Ogaden godhee muuduu isaa ti. Mootummota naannoo sana kolonefatan kan naasisee warerse garuu isa kana otuu hin tane erga isaan naannoo sana qabatan irraa kaase waggota 15 keessuma Inglizii fi Xaliyanii irratti warana banee kan ture qabsa’aa sumalee Sayid Muhamed Abdulleetif gargaarsa hamilee fi meeshaa kennuu isaa ti. . Kun marti kan ta’emoo yeroo waranni adunyaa tokkofan adeemsisamu keessatti waan ta’ef kolonefattota naasisuu irra darbee kan wacabarsisu ture. Yeroo isaan Awurophaa fi giddugaleesa bahaatti Jarmanii fi Turkii wajjin hudhani walqaban Iyaasun ummata Afrikaa kolonii isaanii jala jiran akka fincilan godha jedhanii waan yaadanif Iyaasuun seexana taa’ee itti mullate. Kanuma kan jabeesu Jarmanii fi Turkin (keessumaa Turkin) faayida toftaa Iyaasuun isaanif qabu waan hubatanif akka inni gara kaampii isaanii seenu sosobu eegalan. Iyaasuun gutumatti yoo kaampii isaanii galuu baateyyuu mallattoo inni agarsise kolonefatotni ollaa sadan bulanii otuu hin oolin Iyaasuu taayitaa irraa buusuf warra shawaa wajjin akka dhabbatan isaan gochuu danda’era. . Egaa Iyaasuu taayitaa irraa buusudhaf gamtaan humnota keessa fi alaa kan uumame haala kanaan ture. Mormiin mootummota kolonefatota ollaa hammachaa dhufuun kan ifa bahuu danda’e yeroo isaan qaamee bara 1908 tarkaanfii isaa ilaalchisani Iyaasudhaf xalayaa dininaa barreesan ture. Sana irra darbanii Iyaasuu taayitaa irraa buusuf diinota isaa biyya keessa wajjin erga walif galanii booda muslima ta’uu Iyaasuu kan agarsisa jedhan suuraa fi sanadota sobaa addaa addaa qophesudhan kallatidhan hirmataniru. . Akkuma barame Iyasuu aangoo irraa buusudhaf tummaan godhame kun kan ummataa akka fakkatu godhamera. Himatni inni angafti waa’ee manafiqummaa waan ta’eef oganaan tumaa sanaa dursaa amantii kan ta’e Walda goorgis ture. Warri tumaa kana tumman mana Iceegechatti (dursaa amanti) kan walgahan yoo ta’u kan haala mijeesumoo Fitawurarii Habta goorgis ture. Carraan Iyaasuu kan caalaa gadisisaa ta’e argame warri inni ofitti dhiyeesee mudaa fi badhaasa ture isa ganuu isaanii ti. . Iyaasuu balalefachudhaf kan hin jarjarin Abuna Maatiwos qofa ture. Dinootni Iyaasuu kakuu Minilik akka Iyaasuu hin ganne jedhee kakachise akka irraa hiikuf gaafatanii jennan Iyaasun muslima ta’uu isaatif ragaan qabataman hin jiru jedhee morme. Haata’uu garuu booda dhiibban karaa Iceegee itti baayanan kakuu isaanii irraa hiike. Sana booda Iyaasuun guyyaa masqalaa muslima ta’e jechudhan guyyaa sana taayitaa irraa akka bu’u murteesani hintalli Minilik Zawuditun akka barcuma Minilik qabattu ta’e. Dajamash Tafarimoo (Hayilasilasee) kan gara fuladuratti barcuma dhaalu jedhamee muudame. . Iyaasun taayitaa irraa bu’uu isaa akkuma dhaga’en jijjigaa irraa gara Finfinnetti qajeele. Haata’uu malee waraani Shawaa 1500 ta’u Me’eesoo irratti eegee warana irratti bane. Iyaasunis mo’amee gara gamojjii Afaritti baqachuf dirqame. Waggota shanan itti aananis bakka irraa bakkatti ari’amaa jirate. Akkuma eegame murtee Finfinnee irratti ta’e kana irratti mormmii guddaan kan ka’e Iyaasuu irraa otuu hin taane abbaa isaa Mooticha Mika’el irraa ture. ”Mucaa kiyya bade naa barbada” jechudhan loltuu 80,000 dursudhan Shawaa irratti duule. Karaa Shawas waraanii lakkofsan 120,000 gahu qopha’ee isa eege. Waraanni inni jalqabaa dirree Tooraa jedhamu irraatti onkololesa 7 bara 1909 ta’ee waraanni walloo mo’ee ajajaan waraana Shawaa Iraas Lulseged Axnafsegeds warana kana irratti du’e. Injiffannon argamee fi ergaan jechota haxummadhan guutame Fitawurarii Habtegorgis biraa isa gahe mooticha walloo dagachisan. Warana Adawaa boodaa dhiga baayeen kan itti dhangala’e bakka segelee jedhamu irratti onkololesa 17 bara 1909 ta’e. Waraanni Shawaa toftaa marsani lolutti fayyadamee waranni walloo haala hin yaadnetti rukutamee faca’e. Mootii Mika’els ni boji’ame. Jijjiramni taayitas dhiigan raawate. Jabanni Iyaasuus asuma irratti raawate. . Egaan yaa dubbisaa seenaa Lij Iyyaasuu dhiyaate kana irraa akkan abdadhetti hubannoo ilaalchaa guddaa argattaniittu jedheen amana. Yeroo muraasa aangoo hanga ta'e argatetti hojii bareedaa hagamii akka hojjeta argitaniittu. . Kutaa lammaffaan itti fufa. Ahrada (talk) 14:54, 30 Caamsaa 2020 (UTC)[reply]

Itoophiyaan Eenyu Ahrada (talk) 14:55, 30 Caamsaa 2020 (UTC)[reply]

@Ahrada oromoo oromiyaa 46.161.244.44 15:49, 3 Waaxabajjii 2022 (UTC)[reply]

mashoo momaad[lakkaddaa gulaali]

734286610 46.161.244.44 15:47, 3 Waaxabajjii 2022 (UTC)[reply]

0940211115[lakkaddaa gulaali]

Amaan 185.80.143.183 21:23, 15 Sadaasa 2022 (UTC)[reply]

@185.80.143.183 185.80.143.183 21:33, 15 Sadaasa 2022 (UTC)[reply]