Kobbee
Qalamni ykn Barreessituun meeshaa barreeffamaa kan dibeeta(ink) bifa dhangala'aa qabu fayyadamuun waraqaa ykn dirra biroo irratti barreessuuf tajaajiludha. Innis meeshaa seenaa dhala namaa keessatti iddoo guddaa qabu yoo ta'u, beekumsa, seenaa, aadaa, fi yaada dhuunfaa galmeessuu fi dhalootatti dabarsuuf gahee olaanaa taphateera. Kalaqni qalamaa fi babal'inni isaa guddina barreeffamaa, barnootaa, fi wal-qunnamtii saffisiisuun, jijjiirama hawaasummaa guddaa fiduuf sababa ta'eera.
Hiikni "qalama" jedhu meeshaa salphaa akka baala allaattii durii irraa kaasee hanga qalama kubbaa ammayyaa walxaxaa har'aatti kan hammatudha. Qalamoonni bifa, guddina, fi tooftaa hojii adda addaa qabu. Hundi isaanii garuu kaayyoo wal-fakkaataa qabu: dibeeta(ink) kuufamaa jiru too'annaan gara fiixee (tip) isaaniitti dabarsuun barreeffama uumuu. Guddinni qalamaa guddina teeknooloojii fi fedhii hawaasaa wajjin wal-simatee jijjiiramaa dhufe.
Maqaa fi Hiika Isaa
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Maqaan meeshaa kanaa afaan adda addaa keessatti madda garaagaraa qaba.
- Qalama: Jecha Afaan Oromoo kan afaan Arabaa qalam (قلم) irraa dhufeedha, innis jecha Giriikii kalamos (κάλμος) kan hiikni isaa "shomboqqoo" jedhu irraati. Jechi kun daldalaa fi walitti dhufeenya aadaa Gaanfa Afrikaa fi Addunyaa Arabaa gidduu ture irraa kan dhufe ta'uu hin oolu.
- Pen: Jechi Afaan Ingiliffaa kun jecha Laatiin penna jedhu irraa madda, hiikni isaas "baala allaattii" jechuudha. Kunis qalamni durii irra caalaan baala irraa waan hojjetamuuf ture.
Seenaa Guddina Qalamaa
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Seenaan qalamaa seenaa barreeffamaa fi fedhii dhala namaa kan odeeffannoo galmeessuu wajjin hidhata.
- Bara Durii: Qalama Shomboqqoo fi Baalaa ###
Qalamni jalqabaa kan beekamu Qalama Shomboqqoo (Reed Pen) yoo ta'u, warra Ijiiptii durii naannoo 3000 Dh.K.D. dura fayyadamaa turan. Isaanis shomboqqoo ykn muka qarqaraa (bamboo) qopheessanii, fiixee isaa qaruun, achiis qaawwa xiqqoo uumuun qalamni (daraan) suuta akka gad-ya'u godhu turan. Meeshaan kun waraqaa paappaayirasii irratti barreessuuf tajaajilaa ture. Haa ta'u malee, qalamni shomboqqoo dafee kan dulloomu fi qaramuu kan barbaadu ture.
Bara Giddugaleessaa Awurooppaa keessatti, Qalamni Baalee (Quill Pen) qalama shomboqqoo bakka bu'uun meeshaa barreeffamaa isa guddaa ta'e. Qalamni kun baala allaattii gurguddoo kan akka hanqaaquu irraa hojjetama. Fiixeen baalichaa qaramuun, akkuma shomboqqoo, qaawwa xiqqoo qaba. Qalamni baalaa kan duraanii caalaa laafaa, kan qubaan too'achuuf mijaa'aa, fi barreeffama adda addaa (calligraphy) barreessuuf kan dandeessisu ture. Haa ta'u malee, innis akkuma duraanii, yeroo yeroon dibeeta(ink) keessa cuuphamuu fi qaramuu barbaada ture. Qalamni baalaa waggoota 1,000 ol tajaajila guddaa kennee jira.
Qalama Sibiilaa (Metal Nib Pen)
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Jaarraa 19ffaa keessatti, Warraaqsi Industirii qalama irrattis jijjiirama fide. Fiixeen qalamaa baala irraa odoo hin taane, sibiila irraa hojjetamuu eegale. Fiixeen Sibiilaa (Metal Nib) kan baalaa caalaa jabaa, yeroo dheeraa kan tajaajilu, fi qaramuu kan hin barbaadne ture. Isaanis hamma guddaan oomishamuu waan danda'aniif, gatiin isaanii rakasaa ta'ee ummata bal'aaf dhaqqabamaa ta'e. Haa ta'u malee, akkuma qalama baalaa, isaanis dibeeta(ink) keessa cuuphamuu barbaadu turan.
Dhaloota Qalama dibeetaa (Fountain Pen)
[gulaali | lakkaddaa gulaali]
Rakkoo qalama yeroo hundaa cuuphuu furuuf, yaaliin qalama kuufama qalamaa (ink reservoir) keessoo qabu hojjechuuf godhamaa ture. Hojii kana kan milkeessan keessaa, kalaqxoonni akka Petrache Poenaru (1827) fi Lewis Waterman (1884) warra ijoodha. qalamni dibeetaan qaama isaa keessatti dibeeta(ink) kuufame qaba. Dhiibbaa qilleensaa fi humna harkisa lafaa fayyadamuun, qalamni suuta gara fiixee sibiilaatti yaa'a. Kunis barreeffama walirraa hin cinne, osoo hin cuuphin, yeroo dheeraaf barreessuu dandeessise. qalamni dibeetaan meeshaa barreeffamaa sadarkaa olaanaa fi beekamaa ta'ee tajaajile.
- Warraaqsa Qalama Kubbaa (Ballpoint Pen) ###
Haa ta'u malee, qalamni dibeetaan rakkoo mataa isaa qaba ture: qalamni isaa salphaatti dhangala'uu, waraqaa irratti faca'uu, fi dafee goguu dhiisuu. Rakkoo kana kan fure gaazexeessaa Hangaarii, László Bíró ture. Bara 1938, Bíró fi obboleessi isaa, György, qalama bifa haaraan hojjetan. Qalamni isaanii fiixee isaa irratti kubbaa sibiilaa xiqqoo kan ofirra naanneessu qaba. Kubbaan kun yeroo naanna'u, dibeeta(ink) cimaa (oil-based) kan akka dhiqanaa ta'e kuufama keessaa fuudhee waraqaa irratti diba. Qalamni cimaan kun dafee goga, hin faca'u, hin dhangala'us. Qalamni kubbaa rakasa, amansiisaa, fi yeroo dheeraaf kan tajaajilu waan ta'eef, addunyaa guutuutti saffisaan fudhatama argate.
Gosoota Qalamaa Ammayyaa
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Har'a, gosoonni qalamaa hedduun tooftaa adda addaa fayyadamu.
- Qalama Kubbaa (Ballpoint Pen): Gosa qalamaa isa beekamaa fi bal'inaan fayyadamuudha. dibeeta(ink) cimaa alkoolii irratti hundaa'e fayyadama.
- Qalama Roobar-baalii (Rollerball Pen): Akka qalama kubbaatti kubbaa fayyadama, garuu dibeeta(ink) isaa bishaan irratti kan hundaa'e waan ta'eef, barreeffamni isaa laafaa fi ifaadha.
- qalama dibeetaa (Fountain Pen): Fiixee sibiilaa (nib) fi qalama dhangala'aa fayyadama. Barreeffama miidhagaa fi dhuunfaaf filatamaadha.
- Qalama Fiil-tiippii/Maarkarii (Felt-tip/Marker Pen): Fiixee fo'aa haphii kan qalama xuuxuun barreessu qaba. Fakkii kaasuu fi halluu dibuuf tajaajila.
- Qalama Jeelii (Gel Pen): Qalama kubbaa fi roobar-baalii gidduutti argama. dibeeta(ink) bifa jeelii qabu fayyadama, kunis barreeffama laafaa fi halluuwwan ifa ta'an kenna.
Qaamolee Bu'uuraa Qalamaa
[gulaali | lakkaddaa gulaali]Qalamoonni ammayyaa qaamolee bu'uuraa walfakkaataa qabu.
- Qaama Alaa (Barrel): Kutaa alaa kan harkaan qabamuudha, irra caalaan pilaastikii ykn sibiila irraa hojjetama.
- Afaan Qalamaa/Fiixee (Nib/Tip): Kutaa barreeffamaaf waraqaa tuquudha.
- Sirna Dhiyeessii Qalamaa (Ink Delivery System): Tuuboo haphii kan dibeeta(ink) kuufame gara fiixeetti geessudha.
- Dibeeta(ink): Dhangala'aa halluu qabu kan barreeffama uumudha.
Gahee Aadaa fi Hawaasummaa
[gulaali | lakkaddaa gulaali]- Beekumsa Tamsaasuuf: Osoo maashiniin maxxansaa hin dhufin, qalamni (keessattuu qalamni baalaa) kitaabota harkaan garagalchuun beekumsi akka kuufamuu fi dhalootatti darbuuf meeshaa murteessaa ture.
- Dhuunfaa Ibsuuf: Barreeffamni harkaa eenyummaa nama tokkoo agarsiisa. Filannoon qalamaa (fkn, qalama dibeetaa gatii qaalii) sadarkaa hawaasummaa ykn fedhii dhuunfaa agarsiisuu danda'a.
- Aartii keessatti: Qalamni barreeffama qofaaf odoo hin taane, aartii akka fakkii kaasuu, calligraphy (barreeffama miidhagaa), fi sketching keessatti iddoo guddaa qaba.
- Aadaa Oromoo Keessatti: Guddinni ogbarruu Oromoo ammayyaa fi barnoota Afaan Oromoo qubee fayyadamee babal'isuu keessatti, qalamni gahee olaanaa taphateera. Barreessitoonni fi barattoonni Oromoo yaada isaanii galmeessuu fi tamsaasuuf meeshaa guddaa isaaniif ta'eera.
Akka a Qalamawwan jalqabaa kan akka qalama burqaa, qalama burqaa, qalama cuuphamuu fi qalama burqaa, inkii xiqqoo nib irratti ykn qaawwa xiqqaa ykn saanii keessatti qabatanii kan turan yoo ta’u, yeroo yeroon fiixee qalamaa boolla inkii keessa galchuudhaan guutamuu qabu turan.